Minggu, 12 September 2010

Arsip untuk ‘Satua Bali’ Kategori

dongeng Bali, satua
I Pucung (W. Suardiana)
Di Satua Bali dalam 22 November, 2008 pada 8:17 am

Kacrita ada koné tuturan satua, di Banjar Kawan, wewengkon Koripan ada anak pacul ngelah pianak muani adiri madan I Pucung. I Pucung koné gegaenné tuwah mapikat di cariké, nanging ké nyalah unduk pajalanné mapikat krana ia mikatin kedis masan padi tondén serab. Dadi tusing pesan koné ia taén maan kedis, wiréh tusing ada kedis ngalih amah krana padiné mara ngandeg beling, tondén pesu buah. Déning kéto, med-medan koné ia mapikat. Wadih mapikat ngalih kedis, jani I Pucung koné demen tekéning kuluk. Sakéwala, tingkahné masih soléh maidih-idihan, krana sabilang ia nagih ngidih konyong sik pisaganné begbeg ané idiha konyong ané mara lekad. Wiréh konyong ané nagih idiha enu cerik buina tondén kedat, kadéna konyongné enu buta, dadi buung dogén koné ia ngidih konyong. Mara kéto paundukan ané tepukina baan I Pucung pesu pedih kenehné, déning makejang ané kenehanga tusing taén misi.

Sasukat ento, kacrita I Pucung tusing pesan koné ia taén kija-kija buin, begbeg nyingkrung dogén jumahné. Ping kuda-kuda kadén suba bapanné nglémékin, apanga ia nulungin ka carik, nanging ia masih tusing nyak. Wiréh kéto solah pianakné, bapanné pedih koné kenehné tekén I Pucung, nanging ia tusing bani nglémékin wiadin nigtig I Pucung krana ia suba kelih. Bapanné memegeng cara togog nolih I Pucung nyingkrung di plangkané geris-geris sirep leplep.

Makelo-kelo, dadi demen koné I Pucung tekén anak luh. Sakéwala dedemenanné likad pesan, gedé kenehné ia, sawiréh ané dotanga sing ja ada lén putrin Ida Sang Prabhu Koripan. Ditu kéweh ia makeneh, ngenehang isin dedemenanné, budi morahan tekén bapanné tusing koné ia juari, déning suba ngasén kapining déwék gedeganga. Ngangsan ngibukang kenehné I Pucung wiréh dot énggal makurenan ngajak Ida Radén Galuh, nanging tusing ada jalan, mabudi ngalih ka puri ia tusing bani. Jani ngaé koné ia daya, apanga misi kenehné nyidayang makatang Radén Galuh.

Sedek dina anu, I Pucung kacritaang ka puri tangkil ring Ida Sang Prabhu. Mara teked di bancingah, tepukina ada koné parekan nglaut ia matakon, “Ih jero parekan, nawegang titiang nunas tulung ring jeroné, wekasang jebos titiang ka purian, aturang titiang jagi tangkil ring Ida Sang Prabhu!”

Masaut parekané, “Inggih, mangda becik antuk tiang ngaturang ring Ida Sang Prabhu, jeroné sapasira?”

“Aturang titiang I Pucung saking Banjar Kawan!”

Ditu lantas parekanné ngapurian matur ring Ida Sang Prabhu, “Nawegang titiang matur ring Palungguh I Ratu, puniki wénten kaulan Palungguh Cokor I Déwa mawasta I Pucung saking Banjar Kawan, ipun jagi tangkil ring Palungguh Cokor I Déwa.” Ngandika Ida Sang Prabhu, “Apa koné ada aturanga I Pucung tekén nira?”

“Matur sisip titiang Ratu Déwa Agung, parindikan punika tan wénten titiang uning.”

“Nah, lamun kéto, tundén suba ia mai!” Ngajabaang lantas parekané ngorahin I Pucung tundéna ngapuriang. Mara kéto, éncol koné pajalané I Pucung ngapurian. Sasubanné neked di ajeng Ida Sang Prabhu, lantas ia mamitan lugra.

“Ih to Cai Pucung, apa ada buatang Cai mai?”

Matur I Pucung, “Inggih matur sisip titiang Ratu Déwa Agung, wénten tunasang titiang ring Cokor I Déwa.”

“Nah, unduk apa ento Pucung? Lautang aturang kapining gelah!”

“Inggih sapunapi awinan ipun i pantun sané wau embud dados ipun puyung, kalih asuné sané wau lekad dados ipun buta?”

Ngandika Ida Sang Prabhu, “Yan unduk ento takonang Cai, nira tusing pesan nawang awinannyané buka kéto, men yan cara Cai, kénkén mawinan dadi buka kéto?”

“Parindikan punika tan kamanah taler antuk titiang. Nanging, yan banggayang Cokor I Déwa asapunika kéwanten, kamanah antuk titiang, gelis jaga rusak jagat druéné.”

“Men jani kénkén baan madaya, apanga guminé tusing uug?”

“Inggih yan kamanah antuk titiang tambet, becik mangkin karyanang banten paneduh aturang ring Ida Betara Dalem. Manawi wénten kasisipan Palungguh Cokor I Déwa, mangda sampunang Ida Betara banget menggah pamiduka!”

“Nah lamun kéto ja keneh Cainé, kema tegarang neduh ka pura Dalem! Sing ada sagét pawuwus saking Ida Betara Dalem kapining nira, nira lakar ngiring dogénan. Nah, antiang dini malu akejep, nira nu nundén panyeroané ngaé banten. Apang nyidaang maturan dinané jani, sedeng melaha jani dina tumpek. Yan suba pragat bantené, Cai men ngaturang ajak I Mangku Dalem ka pura!”

“Inggih, titiang masedéwék!” Kéto aturné I Pucung.

Gelisin satua, Sasubanné pragat bantené, majalan lantas I Pucung nyuun banten, ngojog kumah jero mangku.

“Jero Mangku, Jero Mangku, tiang nikaanga mriki mangda ngaturin Jero Mangku olih Ida Sang Prabhu, niki wénten upakara mangda ragan Jero Mangku ngaturang ring pura Dalem mapinunas mangda jagaté i riki rahajeng. Samalihipun banten puniki jeroné kandikaang makta ka pura. Tiang mapamit dumun abosbos jaga kayeh,” akéto baana melog-melog Jero Mangku baan I Pucung.

Sasubanné matur ulian ngéka daya tekén Jero Mangku, ditu lantas I Pucung énggal-énggal mapamit uli jeron dané Jero Mangku Dalem. Gelisin satua, apang tusing katara, silib koné pajalanné I Pucung ngojog pura Dalem tur nglaut ia macelep ka palinggih gedong kamulan ané tanggu kelod. Sawatara ada koné apanginangan ia mengkeb ditu, rauh lantas Jero Mangku makta banten ngojog palinggih sik tongos I Pucungé mengkeb. Suba kéto lantas koné Jero Mangku ngaturang banten saha mapinunas tekén Ida Betara mangdané guminé di Koripan manggih karahayuan!

Sasubanné Jero Mangku suud ngantebang, ngomong lantas I Pucung uli jumahan gedongé, mapi-mapi dadi Betara, kéné koné munyinné, “Ih, Cening Mangku pérmas Irané, nyén nundén sapuh Ira mai maturan nunas kaluputan tekén Nira?”

Masaur Jero Mangku, “Inggih titiang kandikayang antuk damuh Palungguh Betara, Ida Sang Prabhu nunas kaluputan ring Palungguh Betara, déning pantuné wau lekad puyung kalih asuné wau lekad ipun buta.”

Buin ngomong I Pucung, “Ih, Cening Mangku, Nira ngiangin lakar ngicén kaluputan nanging yan Sang Prabhu ngaturang okanné Radén Galuh kapining Ira!” Jero Mangku ngadén munyin I Pucung pangandikan Ida Betara, lantas dané budal. Teked di jabaan purané Jero Mangku mrérén di batan punyan binginé sambilang dané ngantiang I Pucung.

Buin akejepné pesu lantas I Pucung uli gedongan palinggih kamulan nglaut ia maekin Jero Mangku sedek ngetis tur matakon, ”Sapunapi Jero Mangku, wénten minab wacanan Ida Betara?” Jero Mangku Dalem lantas nuturang buat pamargin danéné mapinunas kadagingan patuh cara munyin I Pucung mapi-mapi dadi Betara nguluk-nguluk ragan dané Jero Mangku cara itunian. Buina suud nutur kéto, Jero Mangku lantas nganikain I Pucung, “Nah, Pucung melah suba Cai ka puri ngaturang tekén Ida Sang Prabhu pangandikan Ida Betara. Bapa tusing ja bareng kema, wiréh jumah ada tamiu ngantiang!” Déning kéto pangandikan Jero Mangku, dadi kendel pesan I Pucung, déning guguna pamunyin déwékné tekén Jero Mangku, saha lantas ia majalan ngapurian.

Sasubanné I Pucung nganteg di purian, ngandika lantas Ida Sang Prabhu, “Men, kénkén Pucung buat pajalan Cainé mapinunas, ada pawecanan Ida Betara tekéning Cai? Tegarang tuturang apang gelah nawang!”

Matur I Pucung, “Inggih wénten Ratu Déwa Agung. Asapuniki wecanan Ida Betara ring titiang. “Ih, Cening Pucung, kema aturang wecanan Irané tekén gustin Ceningé, buat pinunas sasuhunan Ceningé, Nira lédang lakara ngicénin ida kaluputan mangdané guminé karahayuan, nanging yan ida kayun ngaturang okanné, Ida Radén Galuh tekén Nira!” Asapunika pangandikan Ida Betara ring sikian titiang. Inggih, sané mangkin asapunapi pakayunan Palungguh Cokor I Déwa, déning asapunika pakayunan Ida Betara?”

“Nah yan kéto pakayunan Ida Betara, anaké buka gelah sing ja bani tulak tekén pakayunan Idané. Yan suba guminé nemu karahayuan, gelah dong ngaturang dogén. Ento mara abesik putran gelahé karsaang Ida Sasuhunan, kadi rasa makadadua, gelah pastika lakar ngaturang.” Ditu buin koné ngendelang dogén kenehné I Pucung déning suba tingas pesan sinah lakar kaisinan idepné nganggon Radén Galuh kurenan.

Matur buin I Pucung, “Inggih yan asapunika pikayunan Palungguh Cokor I Déwa, margi rahinané mangkin ratu, aturang putrin Cokor I Déwa, Ida i nanak Radén Galuh ring Ida Betara mangda gelis kasidan pinunas Cokor I Déwa, rahajeng jagat Koripané! Titiang ja ngiringang Ida, jaga aturang titiang ring Ida Betara Dalem.” Mara kéto aturné I Pucung, ditu lantas Ida Sang Prabhu ngandikain parekanné apanga ngaturin okané lanang Ida Radén Mantri, kandikaang ngapurian. Ida Radén Mantri sedek koné di jabaan. Majalan lantas i parekan ka jabaan ngaturin Ida Radén Mantri. Ida Radén Mantri raris ngapurian tangkil ring ajinné.

Ngandika Ida Sang Prabhu, “Cening Bagus Radén Mantri I Déwa, nah né jani Bapa ngorahin Cening, buat arin Ceningé Radén Galuh karsaanga tekén Ida Betara Dalem. Bapa lakar ngaturang i anak Galuh tekén Ida Betara, déning Bapa tuara bani tekéning anak tuara ngenah, buina apanga guminé karahayuan. Wiréh mula kéto swadarmaning dadi agung, tusing dadi mucingin apa buin pangandikan Ida Betara ané tusing kanten. Yan Bapa tusing ngaturang adin I Déwané, pedas rusak jagaté. Men, cening kénkén kayuné?”

Matur Ida Radén Mantri, “Inggih yan sampun asapunika pakayunan Guru Aji, titiang tan panjang atur malih. Lédang té pakayunan Guru Aji kémanten.”

Déning kéto aturné Radén Mantri, lantas I Patih kandikaang nuunang peti lakar genah I Radén Galuh. Sasubanné Ida Radén Galuh magenah di petiné, lantas petiné kancinga tur seregné tegulanga di duur petiné.

Ngandika Ida Sang Prabhu, “Ih Cai Pucung, nah né suba pragat i nanak Galuh mawadah peti, kema suba tegen petiné aba ka pura Dalem aturang i nanak Galuh ring Ida Betara. Né seregé di duur petiné mategul. Da pesan Cai nyemak seregé ené, depin dogén dini, satondén Cainé nganteg di pura. Buina ingetang pabesen gelahé, yén Cai makita manjus di jalan, pejang petiné di duur pundukanné tur seregné depang masih ditu mategul!”

Sasubanné I Pucung polih pangandikan Ida Sang Prabhu tur ia ngresep tekén pawecananidané ditu ia matur, “Inggih, titiang sairing,” kéto aturné lantas ia majalan negen petiné misi Ida Radén Galuh. Mimih, magrétgotan koné ia negen petiné ento, nanging baan kendelné lakar maan kurenan okan Ida Sang Prabhu, dadi tusing koné aséna baat. Kacrita di jalan, I Pucung nepukin tukad ané yéhné ening, dadi prajani pesu koné kenyelné I Pucung. Kadaut baan ening yéh tukadé tur bedakné tan kadi-kadi, ditu ia marérén nglaut manjus ka tukadé. Petiné pejanga baan I Pucung di duur pundukané katut seregné kadi pangandikan Ida Sang Prabhu. Di makiréné ia tuun lakar kayeh, matur I Pucung tekén Radén Galuh, “Ratu Radén Galuh, Cokor I Déwa driki dumun, kénakang kayuné driki. Titiang ngaonin Cokor I Déwa ajebos, titiang jaga tuunan manjus, déning ongkeb pisan tan dugi antuk titiang naanang kebusé, asapunika taler bedak tiangé tan kadi-kadi.” Déning Ida Radén Galuh mawadah peti dadi tusing koné pirenga atur I Pucungé.

Suud I Pucung matur kéto, tuunan lantas ia ka tukadé kayeh. I Pucung klangen tekén tis yéh tukadé kanti tusing inget tekén Radén Galuh, ia makelo manjus sambilanga mlamlaman. Ditu rauh lantas Ida Radén Mantri sameton Ida Radén Galuh nandan macan pacang anggén ida ngentosin sametoné. Sasubanné Ida Radén Mantri rauh sik tongos petiné ento, ngelisang raris Ida Radén Mantri nyereg petiné tur kamedalang ariné. Sasubanné Ida Radén Galuh medal, jani macané koné celepang ida tur kakancing, seregné buin koné genahang ida duur petiné. Suud kéto, gelis-gelis koné Ida Radén Mantri malaib sareng Ida Radén Galuh budal ka Koripan. Buat isin petiné kasilurin, tusing koné tawanga tekén I Pucung.

Sasubanné I Pucung suud manjus, lantas ia menekan. Teked ba duuran dingeha koné munyi krasak-krosok baan I Pucung di tengah petiné. Ngomong lantas I Pucung, “Inggih Ratu Radén Galuh, menggah manawi Cokor I Déwa dados krasak-krosok wau kaonin titiang manjus. Margi mangkin Cokor I Déwa budal kumah titiangé, drika mangkin Cokor I Déwa malinggih sareng titiang. Cokor I Déwa pacang anggén titiang kurenan. Samalihipun, titiang sampun nyiagayang Cokor I Déwa woh-wohan luir ipun: buluan, salak, croring, miwah manggis. Punika pacang rayunan Palungguh Cokor I Déwa sampun wénten jumah titiang katragianang antuk panyeroan Palungguh Cokor I Déwa, titiang maderbé mémé. Sampunang té kénten menggah Cokor I Déwa, mangkin iringa ja Cokor I Déwa budal.”

Gelisin satua, majalan lantas ia I Pucung ngamulihang negen petiné. Sasubanné neked jumahné, kauk-kauk lantas I Pucung ngaukin méménné, “Mémé, mémé, ampakin tiang jlanan, tiang ngiring Ida Radén Galuh mulih. Tiang anak suba icéna nunas Ida Radén Galuh tekén Ida Sang Prabhu. Makedas-kedas men Mémé di jumahan metén icangé apang kedas, krana tiang lakar nglinggihang Ida ditu, uli semengan Ida tondén ngrayunang.” Méménné tusing ja ia nawang keneh panakné, slegagan koné ia mara ningeh pamunyin panakné buka kéto. Dadi ampakina dogén koné I Pucung jelanan tur I Pucung ngénggalang macelep kumah metén saha éncol ngancing jelanan uli jumahan. Petiné, pejanga koné baan I Pucung di pasaréané.

Critayang jani suba tengah lemeng mémé bapanné I Pucung suba koné pada leplep sirepné, ditu lantas I Pucung buin ngomong ngrumrum isin petiné, “Inggih Ratu Radén Galuh, matangi Cokor I Déwa, niki sampun wengi, mriki mangkin Palungguh Cokor I Déwa merem sareng titiang!” Suud ia ngomong kéto, lantas petiné ento serega tur ungkabanga. Mara petiné ento ungkabanga, méméh déwa ratu tangkejutné I Pucung, wiréh petiné misi macan. Tondén maan mapéngkas, sagét macané ané ada di tengah petiné makecos nyagrep saha nyarap I Pucung. Ditu I Pucung lantas mati sarap macan.

Buin mani semenganné, dunduna lantas ia tekén méménné uli diwangan, déning suba tengai I Pucung tondén bangun uli pasaréan. Méménné narka tur ngadén panakné sajaan ngajak Radén Galuh. Kanti ping telu koné méménné makaukan, masih tusing koné ada pasautné I Pucung uli tengahan meténé. Wiréh kéto, méménné koné lantas ninjak jelananné. Mara mampakan don jelananné, magruéng koné macané jumahan. Ditu makesiab méménné I Pucung saha prajani lantas buin ngubetang jelanan meténé. Sasubanné macané kakancing ditu lantas ia gelur-gelur ngidih tulungan tekén pisagané. Liu pada anaké nyagjagin mémén I Pucung saha sregep pada ngaba gegawan. Macané laut kaiterin di jumahan metené tekén kramané, ada ané numbak uli di sisi, ada ané nimpug aji batu, kéto masi ada ané nulup. Gruéng-gruéng macané kena tumbak, lantig saang kandikan saha glebugin batu bulitan ané gedé-gedé. Wiréh kakembulin, mati lantas koné macané totonan. Sasubanné i macan mati, mulihan lantas méménné I Pucung ka tengah meténné, dapetanga panakné suba mati tur nu tulang-tulangné dogén.
▶ Comment

dongeng Bali, satua
Ayam Ijo Sambu (W. Suardiana)
Di Satua Bali dalam 22 November, 2008 pada 8:12 am

Wénten kocap katuturan satua saking jagat Jembrana sané sampun lumbrah kabaosang antuk para janané sané seneng ka tajén, wénten kabaos ayam ijo sané mawasta Ijo Sambu, nanging kawéntenané arang pisan.

Rupanipun ijo masuku biru, matanipun ireng kadi makukus, muanipun ireng (mianaan), tegilipun putih semu kuning kadi malem, ikuh manukipun putih. Kawéntenanné kadi punika, pecak sané dumun wénten ratu lintang wibuh, mabiséka I Ngurang Rangsasa, Anak Agung ring Pecangakan.

Kabaosang Pecangakan, duaning ring genahé punika kocap pinaka genah paksi Cangak medem.

Ida Anak Agung Ngurah Rangsasa sakadi parab idané tan wénten pisan ngamanggehang darma, ida seneng makaklecan. Yan sampun katandes, tan pisan ida sayang ring raja brana, kantos telas artabranan idané anggén ida matoh ngulurin daging pakayunan brahmantia. Méh ring asapunapiné, panegara kantos busananidané sané kari karangsuk taler kaanggén metoh ring tajén. Punika mawinan tan mari pikayunan idané osiah.

Ri tatkalaning masa, kocap arinidané sané mabiséka I Ngurah Sawé kadauhin, kanikayang ngwalinin anggan idané ngambel jagat, santukan Ida Anak Agung Ngurah Rangsasa mapakayunan pacang makérti ring telenging wanané. Glisin satua, Ida I Ngurah Sawé, tan tulak ring pakayunan rakanidané.

Kacrita di sampuné tengah wengi nedeng sepi Ida Anak Agung Ngurah Rangsasa, raris mamargi ka alasé. Rauh ring alasé, wénten bukit alit, i rika ida nangun kérti, mangastawa ring Ida Betara. Mungguing tetujonidané mayasa sané pinih utama tan wénten tios wantah mangda mrasidayang ida jaya sajeroning makaklecan. Saking sidi pangastawanidané, wantah asasih lintang pitung rahina ida mamuja, raris tedun Ida Sanghyang Sambu nyakala, ngandika ring Ida Anak Agung Ngurah Rangsasa.

“Ngurah, apa kabuatang Ngurah dini nangun tapa?”

I Ngurah Rangsasa raris macingakan, ulap panyuryanidané, sué-sué raris terang kacingak, i rika wau ida matur saha sembah.

“Naweg agung sinampura ring bukpadan Paduka Betara, maawinan titiang i riki nangun tapa, tan wénten tios pangastutin titiang, riantuk kulub titiang ngempu jagat, ngulurin manah momo, demen dados bebotoh, mapuara lacur rauhing panegara tambis telas adol titiang. Sané mangkin banget pinunas titiang ring singgih Betara mangda suéca Paduka Betara micayang kasidian sadia titiang menang makaklecan!”

Wau asapunika pinunas I Ngurah Rangsasa, Ida Sanghyang Sambu lédang tur arsa pisan ring kawéntenanidané raris ngandika, “Nah, jani manira maang Ngurah siap aukud, ento gocék. Yan suba budal walan Ngurahé marupa arta brana bantas atenga, marérén nyen Ngurah makaklecan, mapan tan wenang anaké dadi Bupati ngalih kasukan saking matajén!”

Wus mawuwus asapunika, raris Ida Sanghyang Sambu ngambil watu saha kapuja, dados ayam ijo biru, mata ireng kadi makukus, tegil putih kadi malem, bulu manukipun putih, mua ireng. Manuké punika raris kapicayang ring I Ngurah Rangsasa.

Di sampuné ayamé punika katunas antuk I Ngurah Rangsasa, Ida Sanghyang Sambu raris mur ka ambarané tan wénten kanten.

Kacrita gelisin satua énggal, I Ngurah Rangsasa mangkin budal, sasampuné nyakupang kara kalih matur suksma ring Ida Sanghyang Sambu duaning sampun kapicain ayam maules. Sasampuné rauh ring purian, ayamé punika raris kurung ida ring kurungan kabuat antuk bambu linuih. Siang dalu I Ngurah Rangsasa mreténin ayamé punika; semeng sampun kagecel, siang malih kaboréhin antuk kotoran banténg kacampur gedubang. Soréné bongbong ida sareng para bebotohé ring bencingah jagat Pacangakan.

Di sampuné ayamé seger, sampun manut kagocék manut urah-arih ayam aduan, kocap I Ngurah Rangsasa ngadu ayamé ka genah tajén sané ageng, tajén undangan kabaos. Makéh para bebotoh sané kabinawa rauh ka tajén; kabinawa mawinan madué jinah makéh; taler kabinawa mawinan madué ayam seselikan manut wacakan lontar pangayam-ayaman.

Kacrita né mangkin I Ngurah Rangsasa duaning ida mawala akidik, matilesang angga kocap ida nylibsib makta ayam ka tengah kalangané. Ayamé kaseluk tur kaobong-obongan sareng lawannyané sané saih tanding. Kacrita mangkin ayam idané sampun polih saih tanding. Tan makéh sangké, I Ngurah mabuat wantah dasa ringgit. Kalah toh ayam idané duaning mapadu nandingin duén bebotoh kasub sugihing brana. Sasampun adung wala, wau kalébang ayamé mapadu. Tan polih mapéngkas meseh ayam I Ngurah Rangsasa sagét sampun padem kasambut olih ayam paican Ida Sanghyang Sambu.

Satunggal wénten kaklecan, ayamé adu ida turmaning setata jaya, kantos mrasidayang budal walan ida sané sampun-sampun. Ri sampuné mawali brana druén idané, raris ida usan makaklecan. Ayam punika raris kapicayang ring arinidané Ida Ngurah Sawé.

Punika mawinan, yan padé wénten mangkin ayam marupa kadi ring ajeng, kabaos Ijo Sambu, wiréh matehin warnin ayam paican Ida Sanghyang Sambu. Bukité sané alit genah Ida Ngurah Rangsasa makérti, kawastanin Bukit Rangsasa, samaliha mangkin kawangunin pura kawastanin Pura Rangsasa.
▶ Comment

dogeng Bali, satua
Nang Bangsing tekén I Belog (W. Suardiana)
Di Satua Bali dalam 22 November, 2008 pada 8:07 am

Tuah ada tuturan satua anak masawitra ajaka dadua, madan Nang Bangsing tekén I Belog. Pasawitrané koné mula sangkaning nekéng tuas, pakrubuk ajaka dadua saling silih, saling tulungin yén pét ada silih tunggil tusing ngelah tur ngelah gegaén abot. Ento mawinan Nang Bangsing ajaka I Belog setata ngenah anut yén upamiang kadi yéhé di pasoné tusing taén makléncokan buat leketné masawitra.

Kacrita I Belog anak ia sajaan buka adanné belog pesan tur tutut. Sedek dina anu ajakina koné I Belog makena bubu tekén Nang Bangsing. I Belog nyanggupin pangajak Nang Bangsingé lakar makena bubu. Ditu pesu koné dot kenehné nawang baneh ané anggona mikatin bé tekén Nang Bangsing, laut ia matakon, “Beli, beli, apa anggon baneh bubuné, turin dija anaké makena bubu?”

Mara kéto patakonné I Belog, dadi pesu jailné Nang Bangsing kapining I Belog, turin ia lantas masaut sada guyu, “Ih, Belog, yan anaké manehin bubu tusing dadi lénan tekén jaja kukus akuskusan mulu tusing dadi embuhan, tekén unti nyuhan abungkul, suba kéto kenaang lantas di pagehané!”

Buin maninné, pasemengan dégdég I Belog lantas meli ketan acééng, nyuh abungkul muah gula duang tebih. Suba genep makejang lakar jajanné, lantas lebengina, tur di subanné lebeng lantas banehina bubunné. Di subanné suud manehin, lantas koné bubuné kenaanga di pagehané.

Kacrita Nang Bangsing makena bubu, nanging di tukadé. Ané jani, suba pada suud makena bubu lantas Nang Bangsing ajaka I Belog mapitungan, kéné munyinné Nang Bangsing, “Belog, wiréh i raga ajak dadua jani suba pada makena bubu, jalan sirep selidan, tusing dadi magadang. Buin mani apang nu semengan pesan ngangkid bubu.” Kéto munyinné Nang Bangsing. Déning kéto, sajaan nu selidan koné suba I Belog pules. Suba sawatara tengah lemeng, ditu lantas Nang Bangsing bangun uli pasaréan nyemak bubunné I Belog tur telahanga daara jajanné. Di subanné telah, lantas bubunné I Belog pejunina, laut buin melahanga ngejang di tongosné i tunian. Suba kéto mulih lantas Nang Bangsing buin masaré.

Gelisin satua, suba koné makruyuk siapé mara acepok, enten lantas I Belog tur bangun ngléjat laut ia ngalih Nang Bangsing , “Nang Bangsing, Nang Bangsing, suba semengan dong jalan angkid bubuné!”

“Endén malu.” Kéto pasautné Nang Bangsing uli di pasaréan, lantas antianga koné tekén I Belog di tebénan.

Buin kejepné makruyuk siapé buin acepok, ditu buin dunduna Nang Bangsing baan I Belog, “Beli Nang Bangsing, mai suba angkid bubuné, suba lemah né.”

“Endén ké sedeng jaenné pules beliné, antosang buin aklepugan!” Kéto pasautné Nang Bangsing. Kanti ngepah koné I Belog ngantiang Nang Bangsing pules, telah awakné garang legu. Wiréh tusing tahen garang legu buin koné gubega Nang Bangsing tekén I Belog, “Jalan té énggalang angkid bubuné nyanan maluina tekén pisagané!” Kéto abetné I Belog.

Nang Bangsing bangun mapi-mapi kapupungan, kijap-kijap koné ia lantas masaut, “Ja…a…lan, jalan,” kéto abetné. Ditu lantas ajaka dadua paanjun majalan ngangkidang bubu.

Critaang mara angkida bubunné I Belog sagét bek misi tai, nanging banehné telah. Béh pedih koné basangné ia sambilanga ngrengkeng, “Né bubu apa ténénan dadi bek misi tai.” Kéto munyinné I Belog sambilanga ngediang tainé.

Kacrita mulih lantas I Belog ngaba bubu puyung. Buin akejepné teka Nang Bangsing magréndotan ngaba bubu, tur liu misi bé, ada lindung, deleg, lélé, kulen, muah ané lénan. Ditu lantas matakon I Belog tekén Nang Bangsing, “Nang Bangsing, kénkén ya dadi bek bubun icangé misi tai buina banehné telah?” Dadi masaut lantas Nang Bangsing, “Ah, da kéta baana, buin mani da ditu makena bubu, ditu laku di punyan nyuhé, tur salinin banehné. Nangka anggon baneh ané nasak abungkul!” Kéto munyinné Nang Bangsing. Sajaan koné lantas I Belog ngalih nangka nasak anggona baneh bubunné, laut kenaanga ba duur di punyan nyuhé.

Gelisang satua énggal, Nang Bangsing masi makena koné ia bubu, nanging betén nyuhé ané kenaina bubu baan I Belog, déning ditu ada tlabah ané liu misi bé. Di subanné pada suud makena bubu, lantas mulih ajaka dadua. Nganteg jumah, selidan gati suba I Belog pules jejeh kenehné tengai bangun.

Kacrita suba tengah lemeng buin lantas aliha bubunné I Belog tekén Nang Bangsing, banehné dogén juanga abana mulih tur buin ia masaré. Gelisin satua, suba koné lemah, bangun lantas I Belog, tur lantas ngangkid bubunné. Mara jemaka puyung buina banehné telah, ditu gedeg pesan koné basangné I Belog, ia ngrengkeng, “Béh, saking ja bubuné ténénan bantug, melahan suba jani tektek polonné.”

Mara ukana tekteka bubuné baan I Belog, sagét ada Kedis Selem teka uli kaja kangin, jeg macelep ka tengah bubunné. Mara kéto, ngon tur liwat kendelné I Belog, “Béh, jani ja payu maan bé, gantin i déwéké taén naar bé kedis selem.” Kéto munyinné I Belog.

Ditu lantas I Kedis Selem masaut, “Yéh Cai Belog, da Cai nampah déwéké. Yan Cai tusing nampah déwéké, apa ja idih Cai kapining i déwék, baanga ja.”

Mara kéto munyinné i kedis masaut lantas I Belog, “Masa ya kedis bisa maang ngidih apan-apan, dija nyen ngelah lud, melahan tampah dogén suba jani.” Kéto abetné I Belog. Buin masaut i kedis, “Kéné Belog, yan Cai tusing ngugu munyin icangé, né bulun icangé abut akatih lantas keberang men, kija ja pajalan bulun icangé ené nyanan tututin dogénan!” Kéto munyinné i kedis.

“Saja ya i kedis ngelah apan-apan, tegarang ja lakar tuutang buka pamunyinné.” Kéto kenehné I Belog, tur abuta lantas bulun kampidné akatih, lantas lébina kedisé. Makeber koné lantas I Kedis Selem ngaja kanginang.

Di subanné kéto, lantas keberanga bulun kedisé ané abuta tekén I Belog, sajaan ngapirpir pajalanné ngaja kanginang. Ento lantas tutuga baan I Belog. Mara adéng pajalanné I Belog, bulun kedisé adéng koné masi pakeberné. Mara I Belog ngangsarang, bulun kedisé bareng gangsar. Kéto dogén koné buat pajalanné I Belog muah bulun kedisé.

Kacrita suba joh pajalanné I Belog nututin pakeberné i bulun Kedis Selem, sagét koné ia nepukin puri melah pesan. Neked di jaban kori agungé kancit ilang koné bulun kedisé totonan. Ditu lantas ibuk kenehné I Belog tur ngrengkeng padidi buka kéné, “Ah, saking ja mula kedis jail ténénan, déwéké belog-beloga, jani mara neked dini ilang polonné, déwéka tuara ja mabekel nyang akéténg, kalud jani basangé suba seduk.” Kéto abetné I Belog. Kabenengan dugasé totonan ada koné parekan Anaké Agung ané nuénang puriné ento, ningeh munyin I Belogé. Ditu lantas takonina I Belog tekén I Parekan, “Ih, jero, sampunang jeroné ngraos kénten, nyen uningina tekén Anaké Agung driki, janten jeroné ngemasin sisip. Jeroné jadma saking dija?”

Masaut lantas I Belog, ngandang-nganjuh koné pasautné, “Ah, apin ja sisip depang ya, anak saja kedis beler melog-melog déwéké.” Mara kéto pasautné I Belog, lantas ngénggalang I Parekan ngapuriang matur tekén Ida Anaké Agung kauningang saindik-indikné I Belog. Déning kéto, Ida Anaké Agung lantas ngandikain I Belog parek ka puri. Sasubanné I Belog tangkil, ditu Ida Anaké Agung ngandika, “Ih Belog, Cai nyak nunas nasi dini?”

Matur I Belog, “Inggih, tiang nyak basang tiangé seduk gati, uling ibi tiang tusing kena nasi.” Mara kéto aturné I Belog, lantas kandikaang parekanné nyagiang I Belog.

Kacrita jani I Belog suba ngarepin sagi, mara tingalina nasiné tuah abedik pesan, rasa asopan kuangan. Ditu ia ngrengkeng, “Béh, tuah amoné baanga ngidih nasi, acepok dogén sop telah, saking ja Anak Agung demit makilit ténénan.” Kéto kenehné I Belog, nanging ké tunasa masi nasiné ento. Sabilang sopa nasiné ento, nu dogén buin asopan, kéto masi bénné sing ja bisa telah. Di subanné basangné I Belog masa wareg, mara nasiné ento telah.

Suud nunas, I Belog lantas koné ia malali-lali di jabaan. Sedekan ia klicak-klicak, ditu ia kaukina baan I Panunggun Lawang, “Ih Belog, mai ja malu!” Mara kéto lantas srapat I Belog nyagjag tur ia matakon nyekedang, “Ngéngkén jero gebagan?”

“Kéné Belog, yén padé Cai icéna barang-barang tekén Anaké Agung da nyaka. Ento ada jaran berag, to men tunas!”

“Nah, yan kéto tiang ngidepang.” Kéto pasautné I Belog bebelogan tuara ada palawanan nyang abedik. Suba kéto lantas takonina I Belog tekén Anaké Agung, “Ih Belog, jani apa lakar tunas Cai tekén nira? Cai demen tekén kamben, pipis, mas, muah ané lén-lénan?”

Masaut I Belog, “Inggih Ratu Anak Agung, titiang nénten nunas ané kénten-kénten. Yén I Ratu lédang, kudané sané berag punika pamitang titiang, lianan ring punika titiang nénten demen.” Mara kéto aturné I Belog, lantas ngandika Anaké Agung, “Yéh Cai Belog, dadi jaran demenin Cai? Cai awak tuara, sing ngelah apa-apa. Men, né jaran nirané anak nagih pedeman ané melah. Kénkén ja pedeman Cainé, apang kéto masi pedeman jarané, tur amah-amahanné kéto masi, yan Cai naar nasi misi bé, jarané ngamah nasi misi bé masi. Cendekné apa ja dedaaran Cainé, jarané ané kéto baang!” Kéto pangandikan Anaké Agung.

Matur lantas I Belog, “Inggih Ratu Anak Agung, yadian asapunika, sakéwanten Cokor I Déwa suéca ring titiang, sasidan-sidan antuk titiang ngubuhin.” Ngandika buin Ida Anaké Agung, “Nah yén kéto Belog, juang jaran nirané ento, nira sing ja lakar mucingin.”

Déning kéto lantas kandikain I Parekan, “Ih parekan, kema jemakang I Belog jarané ané berag! Déning ané kéto koné demenina.” Majalan lantas I Parekan nyemak jaran turin lantas kabaang I Belog. Suba kéto lantas mapamit I Belog tekén Ida Anaké Agung. Jarané ento lantas kategakin. Wiréh jaran berag, dadi tusing nyidaang koné baana malaib. Mara kedenga talin padangalané, makipekan kori jarané tan mari ia majalan bejag-bejug dasdasan I Belog labuhanga.

Déning kéto pajalanné I Belog, dadi liu koné anaké ngiwasin undukné negakin jaran, saha pada ngomong kéné, “Béh, I Belog, adi juari gatiné negakin jaran kakéné beragné, yan i déwék ngelah adaan tanem dogén suba. Ngudiang ngubuhin jaran ngaénang déwéké kimud dogén.”

Ningeh raos brayané pada pakrimik ngraosang unduk pajalanné I Belog negakin jaran srayang-sruyung buka kéto, dadi pesu koné pedih kenehné ia tur masaut, “Béh, demenan ngomong jeroné, nyen katumbragin jaran mara nawang asanné.” Kéto pasautné I Belog sada bangras sambilanga nigtig jaranné. Salantang jalan ané liwatina baan I Belog, makejang anaké ané nepukin buat undukné ia buka kakéto kedék tur nyailin. Kéto masi koné ia I Belog pedih pesan kenehné mara kedékina tur jailina.

Tan crita I Belog di jalan, énggal koné ia neked jumahné. Sasubanné neked jumah, sagét jaranné mejuang pipis mabrarakan liu gati. Énggal laut I Belog ngampilang pipisé apang tusing ada anak nepukin jarané bisa mejuang pipis. Suba maan mategtegan, ditu lantas I Belog ngaukin méménné tur kabaang ngidih pipis. Méménné tangkejut laut matakon, “Belog dija Cai maan pipis liu buka kakéné?”

Masaut I Belog, “Mémé siep dogén, kema bayah utang méméné dija ja ngelah anggehan, buina kema Mémé ka peken beliang icang bé céléng, lakar basa, baas liunang, sambilang masi ngaukin brayané ajak mulih apang ada nulungin malebengan!” Déning kéto pangidihan I Belog, méménné tusing liu raos jag laut majalan mayah anggehan tur nglaut mameken meli magenepan lakar anggona mébat-ébatan. Suba pada jangkep beblanjané, Mén Belog lantas mulih sambilanga masi ngaukin brayané apanga nulungin déwékné mébat.

Kacrita jani pisaga miwah panyamanné I Belog suba makejang pada teka, ada ngaba blakas, pangrupak, talenan, miwah gegawan mébat ané lénan. I Belog ngatikang brayané nglawar. Gelisan tuturan satua, suba koné suud malebengan, I Belog laut iju nyagiang jarané sagi agenepan. Suba pragat maang jarané ngamah, lantas tamiuné kedenga madaar baan I Belog. Suud madaar, dimulihé makejang koné tamiunné baanga kaputan nasi misi bé, tum, lawar, miwah jukut arés baan méménné I Belog. Seed tamiunné ngaba aba-abaan uli jumah I Belog.

Gelisan satua, dimulihé, tamiuné tepukina tekén Nang Bangsing, lantas ia matakon, “Ih Bapa, Beli, BMbok, lan luh-luh ajak makejang teka uli dija né, mirib teka uli kundangan aa?” Masaut lantas ané takonina kéné.

“Aa, bapa uli kundangan sig umahné I Belog.” Kéto abetné makejang masaut buka briukan panggulé, patuh pasautné. Déning kéto, makesiab Nang Bangsing ningeh pangakuan anaké ané tepukina di jalan totonan, wiréh tusing perah lakar I Belog nyidaang ngingu anak liu buka ané tepukina. Buina, kadi rasa ané daara padidi dogénan suba I Belog kuangan, kéto tarka Nang Bangsing padidi. Ditu lantas dot kenehné Nang Bangsing lakar matakon tekén I Belog buat laksanané ngundang-undang maébuh-ébuhan buka kéto. Éngap-éngap koné pajalanné Nang Bangsing ngojog umahné I Belog. Mara macelep di kubunné I Belog, sagét tepukina Nang Bangsing teka kapining I Belog, laut ia matakon, “Beli Nang Bangsing, anak uli dija dadi makedengasan tepukin tiang tindakan beliné mulih ka pondok icangé?”

Masaut Nang Bangsing, “Beli mula uli jumah, lakar nyadia matakon tekéning Cai.”

Nimbal I Belog, “Men, apa buat sarat takonang Beli kapining icang?”

“O, unduk ento, kéné Belog, beli dot nawang wiréh beli ningeh Cai ibi nekaang braya liu ajak Cai mébat-ébatan, to dija Cai maan pipis anggon ngingu brayané liu gatiné?” Kéto abetné Nang Bangsing nyliksik dot nawang undukné I Belog.

I Belog, anak mula belog tur polos, tusing bisa nyidra patakon anak, jeg mamolos masaut, “O, unduk to saja Beli icang ngundang-undang,” tur katuturang urah-arih déwékné uli makena bubu ngajak Nang Bangsing nganti bisa ngelah jaran. Mara kéto munyinné I Belog, déning Nang Bangsing mula anak iri ati, ditu lantas nagih siliha jaranné I Belog. I Belog jag lega masi nyilihang jaranné tekén Nang Bangsing, wiréh ia tusing bisa demit, saha kategesin koné Nang Bangsing baan I Belog apanga miara jaranné melah-melah.

“Kéné Beli Nang Bangsing, yan Beli nyilih jaran icangé, kénkén ja dedaaran Beliné ajak makejang jumah, jarané musti ané kéto baang, tur pamedemanné masih kéto, kénkén ja pasaréan Beliné apang kéto masi pedeman jarané!” Kéto pabesenné I Belog tekén Nang Bangsing.

Masaut Nang Bangsing sada nengkik, “Yadiapin kéto Beli tusing kaberatan.” Mara kéto buin koné I Belog nyekenang, “Nanging Beli, yan pét mati jaran icangé, da tanema jumah Beli, mai aba kumah icangé!”

“Nah.” Kéto abetné Nang Bangsing, tur nglaut lantas jaran I Belogé jemaka abana mulih baan Nang Bangsing.

Sasubanné neked jumah, lantas Nang Bangsing ngorahin kurenanné, tundéna ngolah ané jaen-jaen tur apanga ngundang brayané makejang ajaka mapésta jumahné. Mara kéto munyin Nang Bangsingé, srapat lantas somahné ngundang krama banjarané, déning Nang Bangsing tusing kuangan brana sinah élah baana namiu anaké a banjar. Para tamiuné suba makejang pada teka, kéto masi lakar olah-olahané suba masi pada jangkep. Pakrubuk nyamanné ngolah tur kacrita énggal suba pada lebeng. Makedus koné bon olah-olahané jaen pesan, suba pada pragat masagi, ditu lantas krama banjarné Nang Bangsing ajaka madaaran. Suba pada suud madaar, makejang braya, krama banjaré mulih.

Gelising crita, suba pada mulih brayané, ditu lantas Nang Bangsing buin nundén kurenanné apanga meli kasur, galeng, muah tikeh ané melah-melah. Nang Bangsing bincuh ngayahin jarané, empek-empeka maang nasi, bé, lawar, gegoréngan, muah ané lén-lénan. Acepané apanga jarané liu mesuang pipis.

Kacrita suba sanja, lantas celepanga jarané kumah metén, tur dampingina pedeman makasur lan matikeh anyar. Suba sawetara tengah lemeng, meju koné lantas jarané, mejuang tai mising wiréh bes lebihan ngamah lawar.

Di balé gedéné, kacrita Nang Bangsing ajaka kurenanné pakisi, “Nanangné, turah icang jarané lakar mejuang pipis akroso, i tunian dingeh icang jarané suba meju pakrécék ulungan tainné, sinah suba ento mas, pérak, slaka mabrarakan, dong énggalang jemak kumah metén!” Kéto munyinné ané luh nundung somahné.

Masaut Nang Bangsing sada agul, “Wéé méméné eda téh uyut, né nu peteng guminné mani semengan duduk alihang kisa batu apang melah baan ngaba.” Kéto pasautné Nang Bangsing laut madingin tundun somahné. “Nah kéto ja kéto, nyaan maluina baan pisagané nuduk kanggoang talin pagehan mani goréng!” Mén Bangsing masaut sambilanga maid saput buin sirep ngantosang lemah.

Gelisin satua énggal, suba jani semengan, béh saling pamaluin ané luh ajaka ané muani ngampakang jelanan dot lakar mulihan kumah metén kanti saling kedeng, “Icang baang maluan cang baang maluan.” Kéto abetné ajaka dadua. Pamragat sibarengan lantas ia mulihan, dredesanga koné jelanané ngampakang. Mara ia madelokan kumah metén, ditu tepukina tain jarané mabrarakan ngebekin rongan tur boné malekag. Mén Bangsing kanti ngutah-utah ngadek bon tain jarané buka kéto. Ditu lantas Nang Bangsing brangti pesan kenehné tekén I Belog tur ngrengkeng kéné, “Béh, tendas bedag I Belog, belog-beloga déwéké, kalud pipisé telah anggon namiu, ludin jumahan metén bek misi tai. Ah da kéto baana, cendek baan jani makeneh, bakal matiang dogén suba jarané ténénan.” Kéto munyinné Nang Bangsing sambilanga nyemak madik, lantas sepegina makapatpat batis jarané laut koné baongné goroka.

Ané jani kacrita koné I Belog wiréh makela suba jaranné siliha baan Nang Bangsing masi kondén ulihanga, ditu pesu kenehné lakar ngalih jaranné kumah Nang Bangsing. Lantas ia majalan ngapang-ngapang kenehné suba di jarané dogénan. Di subanné neked ditu lantas takonina Nang Bangsing, “Beli, beli Nang Bangsing, jaran icangé dija?”

Masaut Nang Bangsing masebeng sada sredah, “Béh, jarané makelo suba matiang beli, wiréh ia meju di jumahan metén tur tainné mising, bek pamelangan metén beliné misi tai, ento makrana lantas matiang beli.

Masaut lantas I Belog, “Béh, amonto suba seken pabesen icangé tekén Beli, dadi Beli tuara ngingetang. Men, jani dija bangkén jarané?” “Béh, yan buat ento ditu tanem beli ba danginé.” Kéto pasautné Nang Bangsing nlegdeg.

I Belog tusing mapalawanan, tusing liu raos, ia anak mula belog polos. Mara kéto munyinné Nang Bangsing, nyrutcut lantas ia nganginang ngojog tongos ané patujuina baan Nang Bangsing, alih-alihina laad gegumuk nanem jarané. Suba tepukina, ditu bété bangkén jarané laut abana mulih pratékana baan ia tur lantas tanema di sanggah kamulané. Suba makelo-kelo, di tongos I Belogé nanem jarané mentik tiing petung duang katih tur tegeh ngalik. Nuju ada ujan bales, bah lantas tiingé totonan, ané akatih bah ngerobin peken Sangsité, ané buin katihné bah ngerobin peken Badungé.

Critaang koné punyan tiingé ané ebah ka peken Badungé, liu anaké mameken ngejangin kamben, baju, senteng, kancrik, ada masi ané ngengsutang saput, sarung, jalér, muah ané lén-lénan kanti bek misi magenepan. Kéto masi ané ebah ka peken Sangsité ada anak ngantungin urutan, déngdéng, lindung, muah ané lénan sarwa dedaarané ané jaen-jaen. Di subanné bek pada tiingé misi maéndahan, ditu buin koné lantas majujuk. Béh, bek umahné I Belog misi sarwa panganggo muah dedaaran ané sarwa luih-luih.

Mara kéto, prajani koné I Belog dadi anak sugih, liu ngelah arta brana, buina yan nuju ia pesu ka jalané, panganggoné setata makrénéb ngawinang ngon anaké ané nepukin, kéto masi méménné lén pesan bawané ngajak ipidan tusing nu sétsét pasuranting panganggoné, suba nuutin cara pianakné kedas gading. Paundukan I Belog buka kakéto buin koné dingeha baan Nang Bangsing. Patuh cara ané maluan, buin koné masi siliha tiingné I Belog baan Nang Bangsing. Kéto masi I Belog tusing nemitang, buin koné masi baanga nyilih.

Kacrita jani Nang Bangsing ngidih tulungan tekén krama banjarné lakar ngabut tiing uli jumahné I Belog abana kumahné. Tiingé lantas tanema di sanggahné. Di subanné majujuk, lantas koné tiingé buin bah ka peken Sangsité muah ka peken Badungé. Mara nepukin ada tiing buin bah ngungkul di peken Badungé, ditu para dagangé pakrimik, sawiréh i pidin dugasé kagantungin baju, kamben, muah ané lén-lénan bisa ilang, jani lantas pesu jail para dagangé. Tiingé laut kagantungin sarwa ané pengit, makadi bangkén céléng, sera, leluu, mis ané bengu, muah ané lénan. Ané bah ka peken Sangsité masi kéto ada ané ngantungin bangkén cicing, bangkén bikul, sétsétan kamben uwék, sandal pegat, muah sarwa leledané.

Gelisan satua, crita jani tiingé makadadua totonan buin majujuk. Mimih déwa ratu, paclebugbug ulung bangké lan sarwa ané bengu jumah Nang Bangsing, turin boné tusing sida baana ngadek tekén Nang Bangsing baan benguné. Nang Bangsing pencad tindakané ngalih tulungan ajaka ngisidang sakancan bangké muah beberekané totonan. Wiréh tawanga ia liu ngelah brana, nyamané tusing nyak nulungin, sakéwala yan mupahang mara lakar jagjagina baan pisagané. Kanti telah kasugihané anggona mupahang mresihin umahné mara koné nyidaang kedas. Déning kéto, lantas Nang Bangsing dadi lacur, I Belog nyalinin dadi sugih.
▶ Comment

dongeng Bali, satua
Tosning Dadap Tosning Presi (W. Suardiana)
Di Satua Bali dalam 22 November, 2008 pada 8:02 am

Kocap wénten katuturan satua Jero Dukuh ring Kadampal. Dané madué rabi kekalih, rabinné sané duuran madué oka akutus, asapunika taler sané alitan taler madrebé oka akutus. Okané sané duuran kawastanin I Tosning Dadap, sané alitan kawastanin I Tosning Presi olih ajin danéné. Sampun pada duur, makasami okan-okan Jero Dukuh Kadampal kaanggén ilén-ilén sesolahan antuk ajin danéné. Duaning asapunika, kocap Jero Dukuh Kadampal makéhan madué ilén-ilén sesolahan yén bandingang ring Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung.

Kasuén-suén, wénten arsan Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung pacang ngarsaang okan Jero Dukuh sané mawasta I Tosning Dadap kalih I Tosning Presi mangda ngayah ngaturang ilén-ilén sesolahan ka gunung. Sampun kantos ping kalih Ida Betara Mahadéwa madedauhan pacang ngarsayang okan Jero Dukuh mangda prasida ja ngayah ngaturang ilén-ilén taler nénten kaaturang okan danéné antuk dané Jero Dukuh. Wau ping tigané wau raris kaaturang okanné ring Ida Betara turmaning madaging sarat gumanti Ida Betara micayang Kumalageni ring Jero Dukuh. “Yén wantah Betara ngarsayang pianak titiangé maka nembelas, ilén-ilén Paduka Betara sané maparab Kumalageni taler pacang pamitang titiang, yén nénten Betara lédang titiang taler nénten pacang ngaturang pianak titiang!” Atur Jero Dukuh ring Ida Betara Mahadéwa.

Betara raris muwus, “Yén tuah kéto, jalan anggon toh, né ada raos pingit, yén tuah bakat baan I Dukuh nebag tur prasida Dukuh ngasahin gunung palinggihan Manirané, juang ento Kumalageniné. Sakéwala yan tusing bakat baan Dukuh nebag daging pakayunan Manirané, pianak Dukuhé makadadua juang Manira tur gunung Dukuhé lakar punggel Manira buin apangked.”

“Inggih titiang ngiring, sakéwanten mangda Ida Betara taler lédang micayang linggih Idané ring titiang dipét titiang prasida nebag cecimpedan Palungguh Betara,” asapunika atur dané Jero Dukuh.

Ida Betara raris ngandika, “Nah, yan tuah kéto Manira cumpu, jalan jani kawitin tetebagané. Dukuh maluan mesuang raos, Manira lakar nebag!” Asapunika pawuwus Ida Betara ring Jero Dukuh Kadampal.

Jero Dukuh Kadampal raris ngaturang cecimpedan ring Ida Betara Mahadéwa, “Inggih Ratu Palungguh Betara, lédangang Ida muwus atur titiang, napi sané mawasta béngkot ping kalih, bunter apisan?” Dados kamemegan Ida Betara Mahadéwa wau polih atur sakadi baos dané Jero Dukuh, sué Ida nénten medal pangandika.

Gelising crita, rauh Ida Begawan Wrespati saking singid pisereng pacang ngaturang unteng artos baos Jero Dukuh Kedampal ring Ida Betara, “Inggih titiang nguningang ring linggih Ida Betara, punika sané mawasta béngkot ping kalih, bunter apisan, sasih punika Ratu. Ri tatkala tanggal, béngkot apisan, ri tatkala pangelong, béngkot malih apisan. Dadosnyané ping kalih sampun béngkoté. Samaliha, bunter apisan punika ri tatkala purnama.”

Déning asapunika, lédang pakayunan Ida Betara ring Gunung Agung santukan wangdé kakaonang olih I Dukuh. Raris Betara ngwastanin baos I Dukuh, “Dukuh, yan kapikayun baan Manira, kéné artin cecimpedan Dukuhé totonan. Ento sing ja ada lén unduk sasih lan bulan. Tanggal béngkot acepok, pangelong béngkot acepok, dadi pindo béngkoté, bunter acepok di purnamané.” Miragiang pawuwus Ida Betara kadi punika, I Dukuh Kadampal kamemegan duaning sampun majanten antuk Jero Dukuh ragan dané pacang kakaonang macecimpedan antuk Ida Betara Mahadéwa tur ngaturin Ida Betara mangda gelis ngamedalang cecimpedan.

Duaning Jero Dukuh ngaturin Ida Betara mangda gelis ngamedalang cecimpedan, Ida Betara raris ngamedalang cecimpedan, “Nah, apa madan I Dakah mabuah I Dikih, I Dikih mabuah I Dakah?” Ten keni kocap antuk dané Jero Dukuh ngartos cecimpedan Ida Betara, saha dané matur nguningayang ragandané sampun kaon.

Ida Betara ring Gunung Agung ngandika, “Nah, lamun kéto kalah I Dukuh, Manira jani ngadanin, I Dakah totonan madan gedé, I Dikih madan cerik. Dadinné, I Gedé mabuah cerik, madan bingin. I Dikih mabuah I Dakah ento i cerik mabuah i gedé ento tabuan adana.”

Jero Dukuh Kadampal nénten prasida matur malih tur gelis nyawis pawuwus Ida Betara ring Gunung Agung saha atur, “Déning titiang sampun kaon, nénten prasida titiang nyawis pawuwus Betara, mangkin lédang Ida ngambil pianak titiang I Tosning Dadap Tosning Presi pacang aturang titiang sangkaning manah suci nirmala ring bukpadan Betara.”

Ida Betara ngandika, “Nah mapan suba Dukuh kalah Manira lakar nganggon pianak I Dukuhé ilén-ilén ri tatkala ada piodalan di pura,” asapunika pawuwus Ida Betara Gunung Agung ring dané Jero Dukuh.

Duaning I Dukuh Kadampal sampun kaon, sané mangkin kacritayang Ida Betara ring Gunung Agung munggel Gunung Kadampal punika, mawinan banget soran ring Gunung Agungé. Samaliha, I Tosning Dadap kalih I Tosning Presi kambil antuk Ida Betara. Tosning Dadap Tosning Presi kantos mangkin dados ilén-ilén Ida Betara.
▶ Comment

dongeng Bali, satua
I Dempuawang (W.Suardiana)
Di Satua Bali dalam 22 November, 2008 pada 7:39 am

Kacrita wénten reké tuturan satua, Ida Sang Prabhu madué putra tetiga, lanang kekalih istri adiri. Kocap, duk putranidané makatetiga kari alit-alit, Ida Sang Prabhu kalimburan, lulut asih tekén I Limbur. Ulihan patuduh I Limbur, Ida Sri Praméswari kategel di batan kandang siapé tan kaicén ajengan, muah putrané makatetiga kakutang di tengah alasé, masi tan kaicén mekelin apan-apan. Déning Ida Radén Galuh sedeng telesé nyusu, dadiannya ngalgal kocap Ida nangis kaemban antuk rakané makekalih.

Kacrita mangkin, I Dukuh Sakti sedek dané nglindeng, pirenga koné ada anak cerik ngeling, lantas jagjagina koné kema. Teked sik tongos anaké alit nangis, nglaut koné dané dukuh matakon, “Cening, Cening, Cening nyén ngelah pianaké, nyén kajak mai dadi peturu cerik ada dini?”

Mara monto patakon dané Jero Dukuh Sakti, Radén Mantri ané paling duura lantas nyawis patakon danéné saha nuturang indik ragané kakutang antuk Ida Sang Prabhu, saha nguningayang indik ajinidané katangkeb olih kawisayan I Limbur. Ditu kangen pesan koné Jero Dukuh tekén anaké alit, lantas duduka ajaka ka jeroné di telenging alas, lantas aturina ajengan. Ida Radén Galuh, wiréh Ida nu masusu, rerehanga koné empehan kidang, ento koné Ida aturina. Kacritayang Jero Dukuh Sakti kaliwat sayang tekén anaké alit waluya anggén dané oka sajaan, réh dané tusing madué oka muah rabi. Anaké alit makatetiga kaicén parab olih dané Jero Dukuh, ané paling duura kaparabin Radén Semarajaya, ané alitan Radén Jayasemara, muah ané istri parabindané Radén Galuh Argamanik.

Gelising satua énggal, kasuén-suén, di subanné pada duur, nuju peteng, lantas dané Dukuh Sakti matur ring Radén Mantri kekalih muah Radén Galuh, “Déwa, Déwa Radén Mantri kalih muah Radén Galuh, mangkin I Déwa sampun pada duur, titiang mangkin mapamit ring I Déwa sami, titiang pacang moktah ka suniatan, sampunang I Déwa makasami angen ring pasikian titiang! Yéning titiang sampun makaon, sampunang I Déwa kari malinggih i riki, mrika rereh biang I Déwané. Biang I Déwané sampun kiris pisan, samaliha ring prabunidané majuljul tain siapé sakadi kuskusan. I rika ring pasisin alasé puniki sampun cawisang titiang I Déwa prau mas madaging sarwa mulé, miwah kaula katah, prauné punika linggihin ngrereh Ida I Biang. Samaliha, titiang ngaturin I Déwa lalang akatih miwah gadung a rancé, gunanipun, yéning I Déwa mayuda, yén makayun negul meseh, puniki gadungé anggén, yén makayun mademang lalangé anggén!” Suud matur kéto, lantas Jero Dukuh Sakti moktah.

Sapeninggal dané Jero Dukuh, buin maninné semeng ngruput koné Radén Mantri sareng ariné makekalih suba mamargi ngungsi pasisi. Rauh Ida ditu, lantas pendaka koné tekén isin prauné ento, tur iringa munggah ka prauné. Anaké ento makejang pada bakti ngaula ring Ida. Di subanné kéto, lantas Ida malayar mailehan nagih numbas anak luh berag ané nyuun tain siap lamun kuskusané. Salantang lampah Idané malayar, tusing koné ada anak ngadepin.

Kacrita jani malabuh lantas Ida di pasisin jagat Daané. Makejang koné anaké bengong mabalih prau mas macangcang di pasisi. Ditu buin Ida Radén Mantri makatetiga majarwak tekén para anaké ané rauh ngarsaang numbas anak luh berag ané nyuun tain siap lamun kuskusané. Ortané kéto dingeha koné tekén I Limbur, lantas ia matur tekén Ida Sang Prabhu, “Sang Prabhu, Sang Prabhu, di pasisi ada koné prau malabuh meli anak luh berag buina nyuun tain siap lamun kuskusané. Nah, yan akéto jalan ja Praméswari adep, lakar gena téh ngubuhin anak kakéto!” Déning sayang Ida Sang Prabhu tekén Ni Limbur, linggihina koné atur I Limburé. Lantas Ida Sang Prabhu ngandikain parekané ngadep Ida Sri Praméswari ka pasisi, aji kuda ja nyak anaké meli. Déning tibanan Ida Praméswari tusing ngajengan, dadiannya kiris pesan koné Ida, tur tan éling tekén raga gosonga abana ka pasisi. Teked di pasisi, tumbasa koné tekén Ida Radén Mantri, lantas unggahana ka prauné. Ditu lantas Ida Praméswari siramanga, salinina wastra, tur tangisina tekén putrané makatetiga. Di subané Ida éling, suapina koné Ida aturina bubuh, lantas Ida ngandika, “Éh, Jero, Jero makatetiga olas tani olasé Jeroné ngidupang tiang sukaan tiang mati tekén idup kéné nemu sengsara”. Mara kéto pangandikanidané, lantas Ida Radén Mantri makekalih matur, nguningang indik Idané uling pangawit kanti kayang jani. Ditu lantas Ida Praméswari sareng putrané makatetiga saling gelut saling tangisin, wiréh éling ring kasengsaran raganidané. Ban lédang kayun Ida Praméswari kalintang, réh suba kapanggih tekén putrané sami, dadi tan asué koné Ida sayan kénak, tur raganidané énggal koné pulih waluya kajati mula.

Sesubané Ibun dané kénak, ditu lantas Ida Radén Mantri makekalih mutusang kayun lakar ngaturang surat ka puri nangtangin Ida Sang Prabhu mayuda. Daging séwalapatran Radén Mantri sampun kawacén antuk Ida Sang Prabhu. Sang Prabhu menggah piduka, lantas Ida ngandikaang I Patih nauhin kaula lakar ngoros Ida Radén Mantri.

Mangkin kacritayang suba koné kaulanné pada mapunduh sayaga lakar ngrejek Ida Radén Mantri makekalih. I Gusti Patih ngomanda nganikain panjaké apanga ngrejek Radén Mantri Semarajaya lan Radén Mantri Jayasemara. Panjaké magrudug lantas ngrejek Radén Mantri di pasisi. Duaning ida marasa kalilih, ditu koné Radén Mantri makekalih lantas manahang gadung ané katur olih dané Jro Dukuh Sakti i pidan. Suud kéto, makejang lantas wang Daané miwah Ida Sang Prabhu mategul.

Sesubané para panjak miwah Ida Sang Prabhu mategul, Ida Radén Mantri makekalih raris ngapuriang, panggihin ida koné I Limbur sedek negak di ambéné. Ditu lantas I Limbur katebek antuk Ida Radén Mantri nganggén don lalang. I Limbur mati prajani, bangkéné lantas entungang ida di pangkungé, lantas teka koné cicing ajaka liu ngamah bangkén I Limburé kanti telah. Di subané I Limbur mati, buin koné Ida Radén Mantri makekalih medal, ditu lantas Ida Sang Prabhu ngidih urip tekén Radén Mantri, lantas Ida Sang Prabhu muah kaulané makejang kakelésin olih Ida Radén Mantri. Di subané kelés, lantas Ida Sang Prabhu iringa menék ka prauné tekén Radén Mantri makekalih. Teked di prauné, dapetang ida koné Ida Sri Praméswari sedek malinggih sareng Radén Galuh Argamanik. Ditu koné lantas Ida Sang Prabhu nyaup rabinné, lantas Ida Praméswari bendu tur matbat Ida Sang Prabhu. Mara kéto, lantas Ida Radén Mantri ané duuran matur ring Ida Sang Prabhu, “Inggih, Ratu Sang Prabhu, dados Cokor I Déwa jag nyaup anaké istri punika, sapasira ké punika, kadén punika anaké sané nyuun tain siap lamun kuskusané sané tumbas titiang ring Cokor I Déwa?”

Mara kéto atur Ida Radén Mantri Semarajaya, lantas Ida Sang Prabhu nangis sinambi ida nuturang indik kasujaktian idané, tur tan mari marisesel raga, déning kalambuk kayuné nglinggihin atur I Limburé. Kacritayang lantas Ida Radén Mantri Semarajaya kalih Radén Jayasemara kangen ring ajin idané, lantas ida masi nguningang indik idané duk kari alit kantos ka mangkin. Ida Sang Prabhu nangis wau uning tekén kawéntenan praméswari kalih putranidané kalapu-lapu, saha tan mari ida ngaksamaang raganidané ring putra miwah praméswari, tur prajani koné ajak ida ka purian. Gelisang crita, lantas koné Ida Sang Prabhu maicaang kagunganidané ring putrané makekalih.

Kacrita jani Ida Radén Mantri ring Koripan, nuju wengi ida malinggih koné di balé kambangé di taman, lantas ida mireng raos ngambara, “Cening, Cening Mantrin Koripan, jani suba teka karman Ceningé, kema jani Cening luas ngaba prau takon-takonang adan muah gobanné, bunga anggon ngupahang matakon! Buina, lamun ada anak ngupamaang gustinné bunga cempaka, gustin anaké ento suba dadi lakar rabin Ceningé, tur Cening lakar masalin goba dadi bojog madan I Dempuawang. Nanging, eda Cening jejeh, réh mula kéto pakardin Ida Sanghyang Widi, lakar matemuang Cening marabi. Yén suba mobot rabin Ceningé, sinah Cening lakar buin magoba manusa!” Amonto koné raosé ané pirenga tekén Ida Radén Mantri Koripan, lantas ida mantuk. Buin maninné Ida Radén Mantri Koripan tangkil tekén Ajinné, nguningang raosé ané pireng ida di taman, tur lantas ida mapamit lakar ngumbara nglinggihin prau ngrereh lakar karmanidané. Mara kéto aturné Radén Mantri, Ida Sang Prabhu Koripan lédang mirengang, tur lantas ngandikain I Punta Jrudéh apanga ngiringang Ida Radén Mantri saha para panjak makasami ngrereh lakar karmanidané. Kéto masi tan mari ida ngicén putranidané bebekelan lebeng matah acukupan.

Tan kacritanan gelisang satua, Ida Radén Mantri lantas malayar nuut pasisi. Rauh di pasisin Pajarakané, manggihin koné ida anak mamancing lantas takénin ida, “Paman, Paman sang mamancing, désa apa ké né adané?”

“Désa Pajarakan, puniki wastan ipuné.”

“Yén upamiang sekar, sekar apa gustin Pamané?”

“Sekar kecubung, kudu putih boné ngab.” Buin koné Ida Radén Mantri malayar. Rauh di pesisin Singasariné, buin koné ida manggihin anak mamancing, lantas ida buin matakon, “Paman, Paman sang mamancing, désa apa né adané?”

“Désa Singasari puniki wastan ipuné.”

“Yan kadi sekar, sekar apa gustin Pamané?”

“Sekar bakung, kudu putih grempiangan.” Wiréh tusing anut buka kapituduh, buin koné ida malayar. Rauh ida di pesisin Gegelangé, buin koné ida matakén tekén anak mamancing, “Maman, Maman sang ané mamancing, désa apa ké ené adané?”

“Désa Gegelang puniki wastan ipuné.”

“Yén upamiang sekar, sekar apa ké gustin Mamané?”

“Sekar jepun, putih montok sariné ilang.” Mara kéto panyawis i juru pancing, nglaut koné Ida Radén Mantri Koripan malayar nuju pasisi ané lénan. Rauh di pasisin jagat Daané, ditu koné ida buin matakon tekén anak mamancing,”Maman, Maman sang ané mamancing, désa apa né adana?”

“Désa Daa, punika wastannyané.”

“Yén kadi i sekar, sekar apa ja gustin Mamanné?”

“Sekar cempaka, sari ilid miik ngalub.” Mara kéto pasautné i juru pancing, pramangkin koné ida lantas dadi bojog putih tur mungil, ditu makejang koné iringanidané manglingin Radén Mantri Koripan.

Ngantenang makejang panjakidané ngeling, ditu lantas Radén Mantri Koripan ngandika tekén iringanné, “Maman Punta Jrudéh muah wargin gelah para panjak ajak makejang, da Maman ngeling, réh jani gantin gustin Mamané sadia lakar maan anak luh jegég! Yadin nira jani magoba bojog, buin pidan yén nira suba makurenan, ditu nira lakar buin magoba jlema tur lakar tulak mawali ka Koripan. Nah, né jani, kaukin nira I Dempuawang, adep men nira dini! Yén nira tondén payu, tondén ada anak meli, da pesan Maman ngalahin nira, dini malu nongos ajak makejang!” Mara kéto pangandikan Ida Radén Mantri, lantas makejang koné panjakidané pada suud ngeling.

Gelisang satua énggal, kacrita jani Radén Galuh Daa nyumpena koné ida matemu rabi ngajak anak bagus macedar, nanging anaké ento jani magoba bojog putih, bisa ngomong jlema kaubuh ban wang prau tur lakar bisa koné dadi anak bagus. Ditu lantas Ida Radén Galuh nangkil tekén Ajinné muah rakané makekalih, ngaturin Ida mangda numbasang bojogé ané ubuha tekén wang prauné lakar anggénida plalian. Ida Sang Prabhu Daa ngandika, “Béh, Radén Galuh, dadi i déwa cara anak alit papak raosang Cening, ragané sampun duur, dadi nagih maplalian kakéto? Déning Cening suba duur, keneh Bapané Cening patut majangkepan tekén rakan Ceningé I Mantri Koripan! Rakan Ceningé dini makedadua lanang-lanang, pajangkepang Bapa tekén I Cening Galuh Gegelang muah Singasari, déning Cening mula mamisan tekén ento makejang!” Yadin kéto pangandikan Ida Sang Prabhu, Ida Radén Galuh tusing ngiring, enu kedeh pinunas idané apang katumbasang i bojog putih! Déning kéto, lantas Ida Sang Prabhu ngandikain parekanné ka pasisi meli bojogé putih ento tekén wang prauné. Di subané bojogé ento katur ka puri, angob Ida Sang Prabhu miwah Radén Mantri makekalih, réh bojogé ento bisa ngomong muah masolah cara jlema, tur nguningang déwékné madan I Dempuawang. Bojogé ento lantas kaaturang tekén Radén Galuh di pagaluhan. Kacrita, Ida Radén Galuh peteng lemah koné tusing taén belas tekén I Dempuawang tur matingkah manying cara anak marabian ngajak I Dempuawang.

Tan kacritanan, gelisin satua énggal, déning suba pada caluh, dadi sayan gudip koné I Dempuawang, ngangsan bani niman Ida Radén Galuh muah mlali susunidané sambilanga mareraosan. Déning bes sai-sainé kéto, nuju peteng Ida Radén Galuh merem ngajak I Dempuawang, lantas jamaha koné Ida Radén Galuh tekén I Dempuawang. Buin maninné, dadi lesu pesan koné Ida Radén Galuh, lantas ida lunga ka taman ngetis kairing baan I Dempuawang sambilang ida mareraosan.

“Dempuawang , to kenapa bungut ibané bujuh?”

“Inggih Ratu Ayu, titiang dados pragina suling ring purian.”

“Dempuawang, to kenapa sih awak cainé mabulu?”

“Inggih Ratu Ayu, titiang mabaju sangkelat nénten malapis.”

“Dempuawang, to kenapa liman ibané démpét?”

“Inggih Ratu Ayu, titiang nunas jaja kuskus déréng mawajik.”

“Dempuawang, to kenapa jit ibané bubul?”

“Inggih Ratu Ayu, titiang negakin pangoréngan déréng masutsut.”

“Dempuawang, dong ulihan daan awaké!”

“Meneng Ratu Ayu meneng, payuké bolong kudiang matri.”

“Ririh iba Dempuawang, bakat dogén ban iba nyautin munyin nirané.” Kéto koné reraosanidané Radén Galuh ajaka I Dempuawang. Suba jani sanja, mantuk lantas koné ida ka puri pagaluhan.

Kasuén-suén, mobot koné Ida Radén Galuh. I Dempuawang suud koné lantas magoba bojog, buin mawali kajati mula dadi Mantrin Koripan. Ditu lantas Radén Mantri Koripan nuturang saindik-indik raganidané tekén Radén Galuh, sumingkin garjita kayun Ida Radén Galuh, wiréh ida mula mamingsiki.

Kacrita, Ida Sang Prabhu miwah Ida Radén Mantri Daa makekalih, mireng Ida Radén Galuh mobot pagaén I Dempuawang, lantas ida bendu tur érang pakayunané déning putri kalih ariné marabi ngajak bojog. Lantas ida sareng tetiga ka pagaluhan lakar ngamatiang I Dempuawang. Mara ida rauh ditu, cingak ida Radén Mantri Koripan malinggih sareng Ida Radén Galuh, saha nakénang tekén Radén Galuh Daa anaké sané sareng ajak ida ditu. Ditu lantas Radén Galuh Daa ngaturang indik kasujatian idané ring aji miwah rakanné. Suba lantas kéto, prajani Ida Sang Prabhu Daa maputusan makta surat ka Koripan, ngaturin Ida Sang Prabhu Koripan mangda rauh ka Daa, lakar muncingang Ida Radén Galuh ring Radén Mantri Koripan. Buin ida mutusang ka Gegelang muah ka Singasari nglamar Ida Radén Galuh makekalih lakar sibarengan kabuncingang di Daa ring Ida Radén Mantri Daa makekalih.

Tan critanan, gelisin satua, suba pada adung pangraosé, lantas Ida Radén Mantri makatetiga apisan kabuncingang ring Radén Galuh makatetiga, tur karajegin antuk Ida Sang Prabhu Koripan, Gegelang, miwah Singasari.
▶ Comment

dongeng Bali, satua
I Raré Angon (W. Suardiana)
Di Satua Bali dalam 1 November, 2008 pada 12:01 am

Kacrita ada katuturan satua anak cerik madan I Raré Angon. Kadanin I Raré Angon, wireh satekané uli masekolah, ia setata geginané ngangonang ubuh-ubuhan minakadinnyané sampi, kebo, jaran, miwah kambing sadina-dina uling cerik. Apang tusing med nongosin ubuh-ubuhan ané itep ngamah di pagpagané, I Raré Angon ngisinin waktu luang sambilanga ngambar di tanahé, yén napkala ia engsap ngaba buku gambar. Sabilang teka uli masekolah, I Raré Angon tusing engsap tekén geginané ané pedumanga tekén reramané. Keto masi ia tusing engsap tekén swadarmané dadi murid, malajah sadina-dina. Tas sekolahané ané misi buku nutugin ia ngangon. Kenyel mamaca buku, anggona nylimurang kiap, I Raré Angon nglaut ngambar. Cacep pesan koné ia ngambar wayang, pemandangan, muah ané lénan kanti ngon timpal-timpalné sekaa ngangoné.

Katuju dina anu, sambilanga nongosin sampi ngambung, I Raré Angon iseng-iseng koné ngambar anak luh di tanahé. Mara suud ia ngambar, tlektekanga gambaré ento, “Mimih déwa ratu adi kené jegég gambar anak luh ténénan? Nah, eda suba usapa pedalem i déwék ngusap.” Kéto koné kenehné I Raré Angon. Gambaré totonan adanina koné baan I Raré Angon I Lubang Kuri.

Lanturang crita, kocap Ida Anaké Agung sedek malila cita ngrereh burung di cariké. Gelisin satua, mangkin rauh ida sig tongos I Raré Angoné ngangon, tur kapanggihin olih ida gegambaran anak istri jegég pesan. Angob koné Ida Anaké Agung ngaksi gambaré ento, saha ida nauhin para pangangoné makejang. “Cerik-ceriké, nyén ané ngaé gambaré ené?”, kéto pitakén ida tekén para pangangoné. Ditu pangangoné ngaturang ané ngambar ento tuah I Raré Angon.

Mara kéto pangangken cerik-ceriké, ditu lantas ida ngandika tekén I Raré Angon, “Raré Angon, saja cening ngaé gambaré ené?”. Kacawis lantas baan I Raré Angon, “Inggih yakti titiang.” Malih matakén Ida Anaké Agung, “Dija cening taén nepukin anak luh buka kéné, orahang tekén gelah!” “Titiang matur sisip Ratu Anak Agung, tan wénten pisan titiang nahen manggihin jadma marupa asapunika.” “Men, dadi cening bisa ngaé gambar I Lubang Kuri?”

Matur malih I Raré Angon sada takut, “Punika sangkaning titiang ngawag-ngawagin, Ratu Anaké Agung.” Mara kéto pangakuné I Raré Angon, Ida Anaké Agung tusing koné ngega aturné I Raré Angon, tur ida mabaos, “Ah, gelah sing ngugu, kema alihang gelah I Lubang Kuri, yan cening tuara nyidayang, mati palan ceningé!” Kéto Ida Anaké Agung ngancam I Raré Angon.

Mara kéto pangandikan Anaké Agung, ibuk lantas kenehné I Raré Angon saha ngeling sigsigan nglaut ia mulih, sampiné kutanga di pangangonan. Teked jumahné, takonina koné ia tekén méménné, “Kenapa ja cening dadi ngeling?” Tuturanga lantas undukné kapandikayang ngalih I Lubang Kuri tekén Ida Anaké Agung. Mara kéto pasautné I Raré Angon, méménné bareng sedih minehin unduk pianaknyané.

Kacrita, jani petengné mara I Raré Angon sirep, lantas ia ngipi, ngipiang katedunin olih Ida Betara. Di pangipian, Ida Betara koné ngandika tekén déwéknyané I Raré Angon kéné: “Cening Raré Angon, eda cening sedih, ené rurungé ngaja kanginang tuut, sinah tepuk cening I Lubang Kuri!” Tuah amonto pangandikan Ida Betara tekén I Raré Angon énggalan ipun enten.

Mani semenganné, tuturanga lantas ipianné tekén méménné, tur nglaut ia morahan lakar luas ngetut buri pangandikan Ida Betara buka isin ipianné. Répot méménné ngaénang bekel. Di subané pragat, lantas I Raré Angon majalan. Pajalanné ngaja kanginang, nganti joh pesan koné ia majalan. Pajalanné tuun gunung menék jurang, megat-megat pangkung, grémbéngan, ngliwatin margi agung, sagét nepukin lantas ia padukuhan.

Di padukuhan, kacritayang I Raré Angon lantas singgah sik jeron dané Jero Dukuh. Jero Dukuh nyapa, “Sapasira Jero Alit, dados mariki paragayan?” Masaut I Raré Angon, “Inggih titiang I Raré Angon, mawinan titiang mariki, titiang ngutang déwék, sané mangkin titiang nunas ica ring jeroné genah madunungan!”

“Nah, dini cening nongos, apang ada ajaka adin ceningé, pianak Bapané dini makeengan!” Jero Dukuh ngelah koné oka istri bajang adiri. Kacrita suba makelo I Raré Angon madunungan sik jeron Dané Dukuhé, ditu lantas atepanga koné ia ngajak okan danéné. Sedek dina anu, morahan koné I Raré Angon tekén Jero Dukuh. “Tiang matur ring Jero Dukuh, mawinan tiang rauh mariki ngutang-ngutang déwék, tiang kapandikayang antuk Ida Anaké Agung ngrereh anak luh sané madan I Lubang Kuri. Kedeh pisan pakayunanidané, yan tiang tuara nyidayang ngrereh tur ngaturang ring ida tiang pacang kapademang antuk Ida.” Mara kéto pasadok I Raré Angon, ditu lantas dané Jero Dukuh masaur, “Eda cening kéweh, Bapa matujuin cening tongos I Lubang Kuriné, ditu di muncuk gunungé kaja kangin. Ditu suba tongosné cening, nanging sengka pesan pajalané kema, krana I Lubang Kuri kagebag baan soroh buroné ané galak-galak, mapangka-pangka tongos gebagané.”

Sesubanné I Raré Angon kapicain tongos ngalih anak istri ané madan I Lubang Kuri, nglaut koné ia kapicain soroh buron ané ngebag I Lubang Kuri tekén dané Jero Dukuh. Baos Jero Dukuh: “Ané tanggu betén macan pageréng, ané baduuran soroh lelipi né gedé-gedé, ané tanggu duur raksasa dadua luh muani, ento pangalang-alang anaké kema ngalih I Lubang Kuri”, kéto Jero Dukuh nerangang tekén I Raré Angon. Buin dané Jero Dukuh ngimbuhin, “Yadiapin kéto, ené Bapa maang Cening manik sesirep, apang prasida Cening nganteg ka puncak. Padé di malipetané Cening lantas katangehang, pét ubera Cening tekén raksasané, ené buin Bapa maang manik pangalang-alang; manik tiing, manik blabar, manik api, anggon ngentungin i raksasa. Yan ento tuara nyidayang, ené manik atmané entungin, pedas i raksasa mati. Nah, kema Cening majalan, eda Cening sumanangsaya!”

Mara kéto baos dané Jero Dukuh, nglaut majalan koné I Raré Angon ngaba manik liu pesan. Suba neked di bongkol gunungé, tepukina koné macan pageréng, entungina lantas manik sesirep. Ditu pules lantas macané makejang. Buina mara ia majalan ngamenékang, nepukin koné ia lelipi gedé-gedé, buin koné entungina sesirep. Pules koné lelipiné makejang. Mara I Raré Angon ngamenékang, siduur, tepukina raksasa dadua luh muani nglicak tusing bisa ngoyong. Ditu buin entungina baan manik sesirep, pules maka dadua raksasané ento.

Suba pada pules gebagané makejang, prasida lantas I Raré Angon katemu tekén I Lubang Kuri. Ngon I Raré Angon tekén warnan I Lubang Kuriné, sajaan patuh buka goban gegambarané ané gambara di pangangonan. Suba makelo kamemegan, I Raré Angon lantas nuturang unduk déwékné nganti teked di tongos I Lubang Kuriné, sing ja ada lén krana ia kautus olih Anaké Agung. Ajakina lantas I Lubang Kuri ka negara, bakal katur tekén Ida Anaké Agung. Mara kéto pangidih I Raré Angon, I Lubang Kuri satinut.

Gelisin crita, majalan lantas ajaka dadua nganuunang. Mara sajaan neked basa tengahang gunungé, bangun koné raksasané maka dadua, pagelur nutug I Raré Angon. I Raré Angon ngéncolang majalan, sakéwala i raksasa énggal pesan nutug pajalanné I Raré Angon. Suba paek i raksasa, I Raré Angon lantas ngentungin raksasané ento manik tiing. Dadi prajani ada tiing ategal melat pajalan i raksasané. Tiinga tusing dusa baan i raksasa, tuuka kanti lulus bah bedég punyan tiinga kajekjek. Ditu buin koné entungina manik blabar baan I Raré Angon raksasané ento. Dadi prajani ada blabar endut, masi tuuka dogén tekén i raksasa. Buin lantas entungina manik api, dadi api makobar-kobaran melat pajalan i raksasané. Ento masi tusing nyidaang ngalangin pajalan i raksasa ngepung I Raré Angon.

Jani kacrita suba paek pesan koné i raksasa ada di durin I Raré Angoné, kadi rasa ia suba maekin mati kauluh tekén i raksasa totonan. Inget koné ia tekén déwékné enu ngelah manik buin abesik, manik atmané ento lantas entungina i raksasa, mati lantas i raksasa makadadua.

Gelisang satua, I Raré Angon ajaka I Lubang Kuri jani suba neked di jeron Jero Dukuh. Katuturan koné pajalané ajaka dadua suba peteng mara neked ditu. Katuju dané Jero Dukuh sedeng matutur-tuturan ajaka okanné. “Om, Swastyastu, jero Dukuh”, kéto abetné I Raré Angon. “Om Swastyastu, yé i cening Raré Angon suba teka, kénkén rahayu pajalané Ning?”, kéto dané Jero Dukuh nyawis sapetekan I Raré Angon.

Suba koné onyang negak, suba pada maan ngidih téh anget maimbuh séla malablab, ditu dané Jero Dukuh mabaos tekén I Raré Angon, “Nah, Cening Raré Angon, buin mani semengan kema suba Cening mulih aturang I Lubang Kuri tekén Ida Anaké Agung. Ené, adin Ceningé I Luh, titipang Bapa tekén Cening, ajak ia bareng mulih kumah Ceningé, bareng ajahin sapratingkah anaké makrama di negara!” I Raré Angon sairing baos dané Jero Dukuh, tumuli ngaturang suksma ring Jero Dukuh.

Kacrita mani semenganné di subanné I Raré Angon, okan Jero Dukuhé, muah I Lubang Kuri mapamit, lantas ajaka onya makalah uli padukuhan, tumuli makejang nyakupang tangan tekén dané Jero Dukuh. Jero Dukuh mabaos, “Majalan Cening, dumadak mangguh karahayuan di jalan-jalan, selamet Cening teked ka negari!” Pajalanné ngamulihang menék jurang tuun pangkung. Tusing marasa kenyel, mara nyaluk peteng, saget suba teked I Raré Angon jumahné. Kendel pesan koné méménné. “Duh, rauh Cening pianak Mémé, pitahen Mémé Cening lakar tuara sida malipetan”. Répot méménné ngebatang tikeh muah ngaénang yéh anget anggona nyeduhang téh tamiunné.

Di subanné pada mategtegan, ditu lantas I Raré Angon nyatua, nuturang pajalanné luas ngalih I Lubang Kuri, tur maan kurenan okan Jero Dukuh Sakti. Ditu buin maweweh-weweh liang keneh méménné I Raré Angon saha tan mari ngaturang suksma ring Ida Hyang Widhi. Buin maninné pasemengan gati koné I Raré Angon ka puri ngaturang I Lubang Kuri. Angob maduluran brangti kayun Ida Anaké Agung tekén I Raré Angon, wiréh nyidayang ngalih I Lubang Kuri.

Sesubanné I Raré Angon nyidayang ngaturang I Lubang Kuri ka purian, makayun-kayun Ida Anaké Agung. “Yan tusing jlema sakti, tuara nyidayang apa ngalih I Lubang Kuri. Yén jlemané ené baang idup, pedas kagungan i déwéké lakar juanga, sinah rered kawibawan déwéké. Nah, jani lakar rincikang daya apanga prasida bakat kapatianné I Raré Angon”, kéto koné pikayun Ida Anaké Agung ring pikayunan.

Ditu lantas Anaké Agung nganikain I Raré Angon apanga ngrerehang ida macan, “Cai Raré Angon kema Cai buin luas, alihang anaké buka gelah macan, dot pesan gelah apang nawang macan. Nah, kema Cai énggal-énggal majalan!”

Mara kéto pangandikan Ida Anaké Agung, ngembeng koné yéh paningalané I Raré Angon, wiréh suba ngrasa tekén déwék kaupayain baan Anaké Agung. Mapamit lantas ia budal.

Gelisang satua énggal, suba neked jumah, matakon lantas kurenanné tekén I Raré Angon, “Beli, kénkén ja dadi masebeng sedih, anak kénkén di puri? Apa beli dukaina tekén Anaké Agung? Nah té orahang kapining tiang, nyén nawang tiang prasida matetimbang kapining baat keneh beliné?

Masaut I Raré Angon, “Kéné adi, sinah suba baan beli Anaké Agung pedih pesan tekén beli. Suba beli nyidayang ngalih I Lubang Kuri, jani buin beli kapangandikayang ngalih macan.”

Masaut kurenanné, “Yan bantas akéto, eda beli sanget ngéwehang, né tiang ngelah manik astagina, paican dané i bapa. Jani tiang ngadakang macan. “Manik astagina, apang ada macan!”, prajani koné ada macan gedé gati. Nah, kema suba beli ka puri tegakin macané ené, aturang tekén Ida Anaké Agung!” Tegakina lantas macané ento ka puri. Teked di puri, sedek Anaké Agung katangkilin olih panjakidané. Ditu makejang anaké ané tangkil serab malaib, jejeh pati kaplug palaibné. Ida Anaké Agung pramangkin jejeh ngetor wau nyingakin macan ané galak tur mamunyi gruéng-gruéng.

“Gediang-gediang!” Keto pangandikan Anaké Agung sambilang ida malaib ngapuriang. Gedianga koné lantas macané ento tekén I Raré Angon, tegakina abana mulih. Teked jumahné macané ento lantas pastuna tekén kurenanné apang dadi lesung, dadi lantas macané ento lesung.

Buin maninné, buin koné I Raré Angon kaséngin ka puri, ngandika Anaké Agung tekén I Raré Angon, “Cai Raré Angon, kema gelah alihang naga, yan cai tondén maan naga, da cai malipetan mulih!”

Ngiring koné I Raré Angon, lantas ia mapamit budal. Teked jumahné morahan koné ia tekén kurenanné. Ditu lantas kurenanné nyemak manikné. “Manik astagina apang ada naga!” Ada koné lantas naga gedé pesan, tegakina lantas nagané tekén I Raré Angon ka puri. Ngokok koné nagané ento salantang jalan. Suba neked di bancingah, nglépat ikut nagané bakat pentala koné candi bentaré, aas candi pamedal Ida Anaké Agung. Anaké di bancingah pada pablesat malaib, takut tekén naga.

Ida Anaké Agung mara mireng orta dogén suba ida ngetor, saling ké ngaksinin, méh ida lemet prajani. Kapangandikayang lantas I Raré Angon ngediang nagané ento. Mulih lantas I Raré Angon negakin naga. Teked jumahné nagané ento lantas pantuna tekén kurenanné dadi lu.

Kacrita Ida Anaké Agung angob pesan tekén kasaktian I Raré Angoné. Buin maninné lantas I Raré Angon kandikayang ngalih tabuan sirah. Ditu lantas kurenanné ngadakang tabuan sirah, ambul guungané gedén umahné, buina nedeng benbena, pagriyeng inanné galak-galak. Ento koné téngténga tekén I Raré Angon abana ka puri.

Suba neked di puri, pesu makejang inan tabuanné, sahasa ngrebut ngacelin Ida Anaké Agung. Ida Anaké Agung lantas nyelé ati, angganidané beseh makaukud. Suba suud ngacelin, tabuané lantas nambung. Ditu Ida Anaké Agung tusing mrasidayang ka pamreman, raris karampa angganidané olih para pangabihnyané. Upas tabuané nyusup ka anggan Ida Anaké Agung kanti ida tuara méling tekén raga. Buin maninné lantas ida néwata. Makuug tangisé di jero puri tan papegatan. Sasampun Ida Anaké Agung séda, I Raré Angon lantas ka purian ngalih I Lubang Kuri tur lantas ajaka mulih kumahné. I Lubang Kuri lantas anggona kurenan.

Kacrita sesédan Ida Anaké Agung, kasub pesan koné kasaktianné I Raré Angon. Yadiastun ia sakti sakéwala I Raré Angon tusing taén sigug kapining anak lén. I Raré Angon setata mapitulung tekéning anak lara ané ada di guminné. Ento makrana makelo-kelo I Raré Angon lantas kadegang Agung baan panjaké. Sasukat I Raré Angon madeg Agung panjaké trepti, lingkungané bresih; tusing taén ada banjir, tusing taén ada grubug muah sakancan isin guminé pada asah-asih lan asuh.
▶ Comment

dongeng Bali, satua
Ni Daa Tua (W. Suardiana)
Di Satua Bali dalam 31 Oktober, 2008 pada 11:55 pm

Kacritayang ring desa anu kocap wénten anak istri daa tua, mawasta Ni Daa Tua. Ipun, sakadi wastané sampun tua, samaliha idup nglintik néwék, nénten madrebé nyama braya, magenah ring pondok malit tur abungkul. Mungguing pakaryannyané ngrahina wantah ngrereh saang ka telenging wanané. Palimunan Ni Daa Tua sampun bangun raris majalan ngrereh saang, sampun sore méh di asapunapiné kantos dalu wau ipun malipetan saking alasé. Bénjang semeng, wau kocap saangé punika kaadol ka pasar. Asapunika sadina-dina pakaryan Ni Daa Tua. Dadosnyané, nyabran kalih rahina kocap ipun ngadol saang. Yadiastun asapunika, santukan ipun madaar padidiana, taler cukup pikolihané saking ngadol saang punika anggénipun ngupapira padéwékan, di asapunapiné taler prasida masisa akidik. Kacritayang, Ni Daa Tua kocap madué pisaga, mapungkusan Pan Bergah. Pan Bergah makéh pisan madrebé pianak luh muani. Geginan Pan Bergah taler pateh sakadi Ni Daa Tua ngrahina ngrereh saang ka alasé. Santukan ipun anak muani, tur bajangan ring Ni Daa Tua, dadosipun makéhan manten Pan Bergah prasida negen saang ka pakubonannyané imbangang ring Ni Daa Tua. Samaliha, Pan Bergah ngrahina prasida ngadol saang ka pasar. Yadiastun asapunika, wiréh Pan Bergah madaar ajaka sareng makéh, seringan taler pikolihanipun saking ngadol saang kekirangan antukipun nunas. Di asapunapiné sakayanipun mung cukup kaanggén nunas beras. Duaning asapunika, sering taler kulawargan Pan Bergah nunas ajengan manten nénten wénten gohnyané. Nanging, pianak kalih somahnya nénten makéh tuntutan, ipun nyuksemayang pisan suécan Kawiné. Yadiastun asapunika kawéntenan kulawargan Pan Bergah, sakadi sasonggané bukit johin, katon rawit, Ni Daa Tua tan mari idepnyané iri ring Pan Bergah. Sané dados dasar ipun iri tan lian duaning Pan Bergah prasida makéhan negen saang, tur ngrahina prasida ngadol saang ka pasar.

Kacritayang nuju wengi, Ni Daa Tua rauh saking ngrereh saang, kocap ipun negak ring ampik meténnyané saha tan mari ngrimik padidi, “Dong, sajaan ja Widiné, mabaat-baatan sajan mapaica. Pan Bergah sai-sai nyidaang ngadep saang, i déwék wah ngapuan nyidaang madagang tur bedikan maan pipis. Yén idéwék dadi anak muani bajang, kénkén ya demen atiné.” Wau wus Ni Daa Tua ngrengkeng kadi punika, kancit wénten rauh anak istri sampun lingsir pisan, saha mabaos ring Ni Daa Tua, “Nyai Daa Tua, eda nyai ngrengkeng ngorahang Widiné mabaat-baatan mapaica, anak mula asah antuk Ida. Yén nyai makeneh dadi anak muani bajang, misi pinunas nyainé.” Asapunika pajar anaké jada punika, ngraris ical. Sapeninggal anaké jada punika, kocap Ni Daa Tua pramangkin dados anak muani bajang. Duaning sampun kadagingan kadi idepnyané, garjita pisan idepnyané Ni Daa Tua. Déning ipun sampun prasida dados anak muani tur siteng, prasida ipun makéh negen saang, tur ngrahina taler prasida ngadol saang ka pasar. Kacritayang mangkin ipun sampun makéh madué jinah, raris ipun ngrereh kurenan.

Sasampun ipun makurenan, kasuén-suén, kocap ipun makéh madrebé pianak luh muani. Duaning asapunika, kocap méweh pisan ipun ngrereh pangupajiwa anggénipun ngupapira pianakipuné, réh jinah pamelin saangé setata kirangan tunasipun sareng sami.

Sedek dina anu, ri sedek ipun ngadol saang ka pasar, sasampun saangnyané laku, ngraris ipun ngindeng. I rika ipun bengong, ngon ngantenang sudagaré ngadol sarwa sané melah-melah. Tumbuh kocap manahnyané iri, nglaut ipun ngéncolang mulih ka pakubonan. Rauh ring pakubonan, malih kocap ipun ngrengkeng, “Béh, Widiné mabaat-baatan gati mapaica. Sudagaré aji ia luh madagang, liu-liu maan pipis. I déwék kanti bubul baongé negen saang, masi kuangan dogén dedaaran. Yén i déwék icéna dadi sudagar, kénkén ya demené.” Asapunika kocap ipun ngrengkeng padéwékan. Tan panaen, kocap malih rauh anaké jada sané dumun naenin panggihipun saha mabaos, “I pidan nyai suba tuturin, sing baang ngrengkeng, ngorahang Widiné mabaat-baatan mapaica, jani masi buin nyai ngrengkeng kéto. Nah, yén cai makeneh dadi sudagar, misi pinunas cainé.” Asapunika kocap baos anaké jada punika, ngraris malih matilar tur ical.

Gelisin crita, sampun sué ipun dados sudagar. Kocap, kantos sampun sugih pisan ipun, nénten kirang punapa-punapi. Kacritayang ri sedek ipun madolan ring pasar, kocap wénten rauh Pepatih Agung sané nyéngcéngan panegara ring wawengkon ipun maurip. Kacritayang Pepatih Ida Sang Anyakrawerti sedeng malelunganan, nyelehin panjakidané sané wénten ring panepi siring jagat punika. Wiakti kawéntenan sang maha patih kadi wibawan Ida Bhatara Wisnu ri sedeng nglinggihin Garuda, kabinawa pisan. Napimalih makéh bala sonané ngiringang. Busana sarwa éndah, mawit saking sutra gegilihan wiakti ngangobin manah sang ngantenang. Samaliha, iringan Patih Agungé sami makta tumbak, tulup, minakadi taler gegawan sang bala sami kabakta ka jaba, sumingkin mawibawa bala sonané.

Kawibawan Sang Maha Patih Agung sané kairingang olih para tanda mantri ngawinang malih kosekan tangkah I Sudagar duaning wénten manah ipuné mapairian ring Ida Sang Maha Patih. Wiakti I Sudagar manusa momo, yadiastun amunika sampun pasuécan Ida Hyang ring padéwékannyané, ri tatkala manggihin wicara sané tiosan mabalik malih manahipuné tur malih ngrengkeng kadi puniki: “Béh, kuangan dogén pinunasé, Yén buat paican Widiné a janian téh, i déwék jani suba madan sugih gati, asing ada anak ngadep dini di peken, nyidayang déwéké meli. Nanging, enu masi lacur yan rasayang i déwék padéwékané, wiréh tusing ngisi panjak kadi anaké agung di purian. Yén jani icéna dadi Pepatih Agung, kénkén ya demené?, pipis liu, ngelah panjak masi liu.” Déréng wénten apakpakan basé I Sudagar ngrimik kadi ring ajeng, kagiat malih rauh anaké odah sané dumun naenin asung ring pasikian I Sudagar punika. Anaké odah punika ngawéntenan baos kadi puniki: “Nah, cai sudagar, maisi buin pinunas cainé kadi pakrimik cainé i busan.” Wus mabaos kadi punika anaké lingsir punika raris mur tanpa bekas.

Kacritayang malih I Sudagar, kocap, sesampun wénten bebaosan kadi punika, tan asué ipun nyantosang pasuécan Hyangé sagét ipun polih dedauhan mangda tangkil ka puri. Ring purian, I Sudagar kaadegang dados Pepatih Agung tur kapicain panjak makwéh pisan. Kadi ngipi lemah yan upamiang kawéntenan ipun I Sudagar, tan pasangké sagét ipun dados patih saha biuhing bala wadua.

Sesampun dados Pepatih Agung, malih wénten sané nyantulin manahnyané sangkaning kari wénten sané baduuran. Duaning asapunika, raris metu paidepannyané mangda prasida dados Agung. Pinunasnyané kocap malih kadagingan. Tan asué I Patih Agung sampun nyakrawerti dados Ratu wibuhing brana miwah bala wadua. Malih sesampun nyeneng dados ratu nénten lédang pakayunané duaning makuéh wénten para ratu sané nyakrewerti ring jagaté. Pikayunan iri kari ngliput anggan anaké agung, turmaning malih ida mapinunas ring Ida Sang Hyang Widi mangda kadagingan, “Inggih Ratu Sang Hyang Widhi, mungpung palungguh Betara suéca ring titiang, mangkin mangda malih palungguh Betara nglinggihin pinunas titiangé. Mungguing pinunas titiangé mangkin mangda prasida titiang ngaonang para ratuné sami, mangda titiang néwék ngodagang jagaté sami saduur tanah sabetén langit. Samaliha, Ratu Sang Hyang Widi banget pinunas titiang mangda Ida nénten malih ngwasa-wasi jagaté ring madia pada, kanggéang suargané manten druéang!” Asapunika pinunas ida anaké agung majeng ring Ida Sang Hyang Widi.

Ri wus mapinunas kadi ring ajeng, tan asué Ida Anaké Agung nedunang kaulanidané sami saha sikep, pacang magegebug ring para ratuné ring madia pada. Gelisin crita, jangkep sampun pawarah-warah idané ring para baudanda tanda mantriné pacang lunga magegebug. Pamargan idané mayuda yukti-yukti nénten anut ring swadarmaning darma yuda. Sami para baudanda kapandikayang majejarah, ngubat-abit sahananing sané kapanggih, samaliha kantos marikosa istri-istriné sané kapanggih.

Tan critanan gelising crita, sampun makéh kocap para ratuné kaonang ida ring payudan. Yadiastun sampun labda karya pamargan ida magegebug, sakéwanten kari wénten asiki Ida Sang Prabhu sané nénten prasida antuk ida ngaonang. Sané mangkin, ri tatkala wengi sesampun mararéan yudané, kacritanan ri sedek Ida Sang Prabhu merem ring pasraman, déréng majanten ida makolem sagét malih rauh anaké jada sané dumun saha baos, “Ih cai Anak Agung loba, buat pinunas cainé mantuk ring Ida Sang Hyang Widi liunan suba kalinggihan. Kéwala pinunas cainé apang prasida cai padidian ngodagang guminé sabetén langit saduur tanah, ento sing lakar kalinggihan, réh bes sanget ngulurin keneh loba, jéla iri ati padéwékan cainé.” Asapunika kocap panguman saha pamatbat anaké jada punika ring Ida Anaké Agung. Taler sausan mabebaosan sada bangras kadi punika, kocap, malih anaké jada punika ical tanpa wekas.

Yukti-yukti kadi pamastu dahating sidi baos anaké jada punika, duaning nénten asué sesampun anaké jada punika késah saking Ida Anaké Agung, tan pasangkan wénten sabeh bales maduluran kilap-tatit tan pararéan. Kelép-kelépé kabinawa pisan kadulurin taler antuk suaran krébék-klepug saling sautin. Sami para panjak idané ajerih turmaning pati lapu ngruruh genah ngetis. Makéh taruné ageng keni sander krébék kantos puun sengeh daunnyané, ambu angit maimpugan ngébekin buana ngawinang sami kaulanidané pakraik ngruruh genah masayuban. Krébéké taler nyander pasraman Ida Anaké Agung kantos puun, taler kacritayang Ida Anaké Agung tan luput tur keni sander krébék kantos puun sengeh layonidané. Asapunika, kojarannyané sang sané mapikayun loba tur jéla iri ati.
▶ Comment

dongeng Bali, satua
Balang Tamak–Aksara Bali
Di Satua Bali dalam 12 Oktober, 2008 pada 1:20 am

balang-tamak
▶ Comment

dongeng Bali, satua
Balang Tamak
Di Satua Bali dalam 12 Oktober, 2008 pada 1:14 am

Ada reko anak madan Pan Balang Tamak, maumah di désa anu. Kacrita ia sugih pesan tur ririh makruna, muah tra nyak kalah tekén pada timpalné di déśa totonan. Baan té saking kruna daya upayané anggona ngamusuhin déśané. Yén upamaang dayan Pan Balang Tamaké, patuh buka bun slingkad lutungé, baan saking beneh. Ento kranané Pan Balang Tamak sengitanga baan désané. Yén tuah dadi baan désané, apanga ia makisid wiadin mati apanga sing ada enu nongos di désané totonan. Baan té tra ada mintulin pagaén désané, bakal ngaénang dosan Pan Balang Tamaké ento.

Di sedek dina anu paum désané bakal nayanang Pan Balang Tamak, mangdéné ia kena danda. Lantas panyarikan désané nundén ngarahin Pan Balang Tamak, kéné arah-arahné, ”Ih Pan Balang Tamak, mani semengan mara tuun siap, désané luas ka gunung ngalih kayu, bakal anggon menahin balé agung. Nyén ja kasépan, bakal danda.” Kéto arah-arahé tekén Pan Balang Tamak.

Kacarita maniné semangan mara tuun siyap, lus désané makejang, nanging Pan Balang Tamak masih enu jumah padidian, krana ia ngantiang siapné tuun uli bengbengané. Makelo ia ngantiang, tondén masih siapné tuun. Ada jenengné makakali tepet, mara siapné tuun uli di bengbengané, ditu mara ia majalan, nututin désané luas ngalih kayu ka gunung. Tondén makelo ia majalan, tepukina krama désané suba pada mulih negen kayu, dadi Pan Balang Tamak milu malipetan. Kacrita suba neked jumah, lantas désané paum, maumang Pan Balang Tamak lakar kena danda, krana ia tuara nuutang arah-arahé. Ditu laut désané nundén ngarahin Pan Balang Tamak.

Kacrita Pan Balang Tamak suba teka, lantas klihan désané makruna, ”Ih Pan Balang Tamak, jani cai kena danda. Masaut panyarikan désané, ”Ento baan cainé tuara ngidepang arah-arahé ngalih kayu ka gunung.” ”Mangkin, mangkin jero panyarikan, sampunang jeroné ngandikayang titiang tuara ngidepang arah-arahé, déning kénten arah-arahé ané teka tekén titiang: désané mani semengan mara tuun siap bakal luas ka gunung. Déning tiang ngelah ayam asiki buin sedek makaem, dadi makelo antiang tiang tuunné uli di bengbengané. Wénten manawi sampun kali tepet, mara ipun tuun. Irika raris titiang mamargi, nuutang sakadi arah-arahé ané teka tekén tiang. Éngken awanan tiangé kena danda?” Kéto munyin Pan Balang Tamaké, dadi désané sing ada ngelah keneh nglawan paksanné Pan Balang Tamak.

Kacrita buin maninné Pan Balang Tamak karaahin ngaba sengauk, bekel menahang balé agung. Pan Balang Tamak ngaba sanggah uug ka pura désa sambilanga makruna kéné, ”Ené sanggah uug, apanga benahanga baan désané.” Dadi engon désané ngenot abet Pan Balang Tamaké kéto. Baan kéto masih tan sah keneh désané bakal ngaénang salah Pan Balang Tamaké.

Maninné Pan Balang Tamak kaarahin maboros ka gunung. Kéné arah-arahé, ”Mani désané maboros, apanga ngaba cicing galak. Nyén ja tuara ngelah cicing galak, lakar kena danda.” Kéto arah-arahé arah-arahé ané teka tekén Pan Balang Tamak. Krama désané suba pada yatna, néné tuara ngelah cicing galak, pada nyilih. Yén Pan Balang Tamak ngelah kuluk bengil aukud buin tuara pati bisa malaib.

Kocap buin maninné las désané maboros, tur pada ngaba cicing galak-galak, ngliwat pangkung ngrémbéngan dalem-dalem. Yén Pan Balang Tamak majalan paling durina pesan sambilanga nyangkol cicingné. Mara ia neked sig ngrémbéngé, sing dadi baana ngliwat, lantas ia ngaé daya apang mangdén désané teka nyagjagin ibanné, laut ia jerit-jerit. ”Bangkung tra gigina, bangkung tra gigina.” Mara dingeha baan désané, kadéna timpalné nepukin bangkung, lantas pada nyagjagin. Mara neked ditu enota Pan Balang Tamak jerit-jerit, lantas takonina: ”Apa kendehang Pan Balang Tamak?” Masaut Pan Balang Tamak, kéné pasautné, ”Pangkung tra ada titina.” Béh, sengap déśané, belog-beloga baan Pan Balang Tamak. Payu baangina titi, gantin Pan Balang Tamaké tuara kena danda. Kacrita suba neked di alasé, lantas déśané pada ngandupang cicingné ka tengah beté, ada né ngepung kidang, ada ngepung céléng, ada ngepung manjangan, ada ngongkong bojog sig punyan kayuné. Yén Pan Balang Tamak kelad-kelid sambilanga nyangkol cicingné mara neked punyan kétkété. Lantas entunganga cicingné ka punyan kétkété. Ditu koang-koang cicingné ngengsut, tuara bisa tuun, tra bisa menék, laut Pan Balang Tamak masaut: ”Ih jero déśa, tingalin cicing tiangé ngraras ka punyan kétkété. Nyén déśané ngelah cicing galak buka cicing tiangé? Jani tiang nandain déśané, baan déśané sing ada ngelah cicing galak buka cicing tiangé.” Kéto munyin Pan Balang Tamaké, dadi déśané sing ada bisa masaut, payu kenaina danda baan Pan Balang Tamak. Suba koné kéto lantas pada mulih maboros.

Kacrita maninné buin karahin Pan Balang Tamak, yén déśané mani sangkep di bale banjaré. Mara Pan Balang Tamak ningeh arah-arahé kéto, lantas ia ngaé jaja uli injin, bakal anggona melog-melog déśané. Maninné makikén sangkep, lantas Pan Balang Tamak ngaba jaja uli injin, mapulung-pulung amun tain cicingé tekén yéh, laut pejang-pejangina sig sendin balé banjaré muah kecirina tekén yéh. Nyén ngadén tra tain cicing?

Kacrita suba pepek déśané, lantas Pan Balang Tamak mauar-uar, kéné munyiné, ”Ih jero makejang, nyén ja bani naar tain cicingé totonan, tiang ngupahin pipis siu.” Masaut panyarikanné, ”Bes sigug abeté mapeta, ento nyén nyak ngamah tain cicing? Indayang cai ngamah. Lamun bani, icang ngupahin pipis siu.” Mara kéto lantas pelen-pelena baan Pan Balang Tamak, dadi cengang déśané ngiwasin Pan Balang Tamak bani ngamah tain cicing. Puputné payu déśané dendaina sin baan Pan Balang Tamak. Déning kéto mawuwuh-wuwuh brangtin déśané muah tan sah bakal ngaénang daya upaya, manang dané Pan Balang Tamak mati wiadin kena danda.

Maninné buin Pan Balang Tamak kaarahin, yén sing eda dadi ngenjek karang anak muah malih-alihan ka abian anaké, yén lejeh bani, bakal kena danda gedé. Kéto uar-uaré. Jet kéto baan Pan Balang Tamak tuara kéweh, krana ia saking patut. Ditu ia ngaé daya, gérété puleté ané di sisin pekené anggona abian pagehina lidi, apesina baan benang.

Kacrita mara tebeng pekené, ada anak makita masakit basang, lantas nylibsib ka puleté, laut masuak Pan Balang Tamak, ”Ih jero déśa, tiang nandain anak ngamaling ka abian tiangé.” Dadi cengang anaké né masakit basang éndahanga baan Pan Balang Tamak. Masaut anaké masakit basang, ”Apa salah tiangé, muah dadi nagih nandain jeroné?” Masaut Pan Balang Tamak, ”Jeroné macelep ka abian tiangé muah mamaling pamula-mulaan tiangé. Ento apa bongkos jeroné?” Mara ungkabanga, saja mrareket puleté sig kambenné. Puputné payu ia dendaina baan Pan Balang Tamak.

Kacrita déśané kéweh pesan ngencanin Pan Balang Tamak, daya kudang daya singa ada mintulin. Né jani kéneh déśané bakal nunasang paporongan tekén anaké agung.

Gelisang crita, cuba koné kicén cetik ané paling mandina, apanga Pan Balang Tamak mati sapisanan. Kocap Pan Balang Tamak suba ningeh bakal kagaé-gaénang patinné, lantas ia makruna tekén kurenanné, ”Yén awaké suba mati, gantungin bok awaké temblilingan. Suba kéto sedédéngang sig piasané. Buina pagelah-gelahané pesuang, pejang sig balé sekenem, rurubin baan kamben putih sambilang pangelingin. Nah, bangkén awaké wadahin peti, pejang jumah metén.”

Gelisang crita, suba Pan Balang Tamak mati ngamah cetik paican anaké agung. Lantas Mén Balang Tamak nuutang buka pabesen Pan Balang Tamaké. Kacrita déśané ngintip Pan Balang Tamak, mati kalawan tan matiné. Mara ia neked jumah Pan Balang Tamaké, Pan Balang Tamak masedédég sig piasanné sambilanga mamantra ngambahang bok. Ditu déśané maselselan, pada ngorahang cetiké jelék. Lantas déśané buin parek ka puri, ngaturang panguninga yén Pan Balang Tamak tuara mati. Mara kéto bendu anaké agung, déning cetiké kaaturang tra mandi. Lantas ida ngandika, ”Kénkén cetiké dadi tra ngamatiang, indayang awaké ngasanin. Mara ajengan ida abedik, lantas ida séda prajani.

Kocap Mén Balang Tamak ningeh orta, yén anaké agung suba séda ngajengan cetik, lantas ia ngékanang bangkén kurenanné buka né suba.

Kacrita suba sanja, ada dusta ajaka patpat mapaiguman, bakal mamaling ka umah Pan Balang Tamaké. Mara enota kurenan Pan Balang Tamaké mangelingin kurenanné sig balé sekenemé, lantas ia macelep ka umah metén, tepukina peti gedé buin baat pesan, laut sanglonga, senamina, tegena ajaka patpat. Suba koné neked ka tengah beté, makruna timpalné, ”Dini suba gagah!” Masaut timpalné, ”Maebo bangké dini, jalan indayang dituan.” Lantas kisidang masih maebo bangké. Buin makruna timpalné, ”Jalan suba aba ka pura déśa, ditu nyén bani ngutang bangkaan.” Masaut timpalné, ”Jalan!” Lantas tegena petiné, abana ka pura. Mara neked ditu, lantas ungkabanga. Mara enota bangkén Pan Balang Tamaké nyengkang, lantas plaibina, kutanga petiné ditu.

Kacrita maninné mara galang kangin, nuju jero mangku ngaturang canang ka pura, mara nengok sig kori agungé, tingalina ada peti gedé di natah piasé, lantas jero mangku masila tiding sambilanga nyumbah: ”Bataran titiangé mapaica, bataran titiangé mapaica.” Baan sing ada bani mungkah, ngantiang apanga pepek déśané teka. Mara teka ukud nyumbah, teka ukud nyumbah.

Suba koné pepek pada nyumbah, lantas petiné bungkaha, nget bangkén Pan Balang Tamaké nyengku, dadi tengkejut déśané, buin pada misuhin bangkén Pan Balang Tamaké. Ento japin pisuhin, mlutang ya, kadung suba bakat sumbah. Puputné déśané tuyuh méanin muah nanemang bangkén Pan Balang Tamaké. Kéto katuturannya.
Cerita Rakyat Bali: MANIK ANGKERAN, ASAL MULA SELAT BALI


Pada zaman dulu di kerajaan Daha hiduplah seorang Brahmana yang benama Sidi Mantra yang sangat terkenal kesaktiannya. Sanghyang Widya atau Batara Guru menghadiahinya harta benda dan seorang istri yang cantik. Sesudah bertahun-tahun kawin, mereka mendapat seorang anak yang mereka namai Manik Angkeran.

Meskipun Manik Angkeran seorang pemuda yang gagah dan pandai namun dia mempunyai sifat yang kurang baik, yaitu suka berjudi. Dia sering kalah sehingga dia terpaksa mempertaruhkan harta kekayaan orang tuanya, malahan berhutang pada orang lain. Karena tidak dapat membayar hutang, Manik Angkeran meminta bantuan ayahnya untuk berbuat sesuatu. Sidi Mantra berpuasa dan berdoa untuk memohon pertolongan dewa-dewa. Tiba-tiba dia mendengar suara, “Hai, Sidi Mantra, di kawah Gunung Agung ada harta karun yang dijaga seekor naga yang bernarna Naga Besukih. Pergilah ke sana dan mintalah supaya dia mau mernberi sedikit hartanya.”

Sidi Mantra pergi ke Gunung Agung dengan mengatasi segala rintangan. Sesampainya di tepi kawah Gunung Agung, dia duduk bersila. Sambil membunyikan genta dia membaca mantra dan memanggil nama Naga Besukih. Tidak lama kernudian sang Naga keluar. Setelah mendengar maksud kedatangan Sidi Mantra, Naga Besukih menggeliat dan dari sisiknya keluar emas dan intan. Setelah mengucapkan terima kasih, Sidi Mantra mohon diri. Semua harta benda yang didapatnya diberikan kepada Manik Angkeran dengan harapan dia tidak akan berjudi lagi. Tentu saja tidak lama kemudian, harta itu habis untuk taruhan. Manik Angkeran sekali lagi minta bantuan ayahnya. Tentu saja Sidi Mantra menolak untuk membantu anakya.

Manik Angkeran mendengar dari temannya bahwa harta itu didapat dari Gunung Agung. Manik Angkeran tahu untuk sampai ke sana dia harus membaca mantra tetapi dia tidak pernah belajar mengenai doa dan mantra. Jadi, dia hanya membawa genta yang dicuri dari ayahnya waktu ayahnya tidur.

Setelah sampai di kawah Gunung Agung, Manik Angkeran membunyikan gentanya. Bukan main takutnya ia waktu ia melihat Naga Besukih. Setelah Naga mendengar maksud kedatangan Manik Angkeran, dia berkata, “Akan kuberikan harta yang kau minta, tetapi kamu harus berjanji untuk mengubah kelakuanmu. Jangan berjudi lagi. Ingatlah akan hukum karma.”

Manik Angkeran terpesona melihat emas, intan, dan permata di hadapannya. Tiba-tiba ada niat jahat yang timbul dalam hatinya. Karena ingin mendapat harta lebih banyak, dengan secepat kilat dipotongnya ekor Naga Besukih ketika Naga beputar kembali ke sarangnya. Manik Angkeran segera melarikan diri dan tidak terkejar oleh Naga. Tetapi karena kesaktian Naga itu, Manik Angkeran terbakar menjadi abu sewaktu jejaknya dijilat sang Naga.

Mendengar kernatian anaknya, kesedihan hati Sidi Mantra tidak terkatakan. Segera dia mengunjungi Naga Besukih dan memohon supaya anaknya dihidupkan kembali. Naga menyanggupinya asal ekornya dapat kembali seperti sediakala. Dengan kesaktiannya, Sidi Mantra dapat memulihkan ekor Naga. Setelah Manik Angkeran dihidupkan, dia minta maaf dan berjanji akan menjadi orang baik. Sidi Mantra tahu bahwa anaknya sudah bertobat tetapi dia juga mengerti bahwa mereka tidak lagi dapat hidup bersama.

“Kamu harus mulai hidup baru tetapi tidak di sini,” katanya. Dalam sekejap mata dia lenyap. Di tempat dia berdiri timbul sebuah sumber air yang makin lama makin besar sehingga menjadi laut. Dengan tongkatnya, Sidi Mantra membuat garis yang mernisahkan dia dengan anaknya. Sekarang tempat itu menjadi selat Bali yang memisahkan pulau Jawa dengan pulau Bali.

Rahajeeng ngereeh kesujatian hidup...ngiring sareng-sareng ngulat sarira!
FILOLOGI




JURUSAN SASTRA INDONESIA
FAKULTAS SASTRA DAN SENI RUPA
UNIVERSITAS SEBELAS MARET
SURAKARTA

EDISI TEKS DAN RUANG LINGKUP PENGEMBANGAN PENELITIAN FILOLOGI

Oleh: Drs. Istadiyantha, M.S

1. Pendahuluan

Sejak sekitar abad ke-3 S.M. istilah filologi sudah dipakai oleh para ahli di Aleksandria (Baried, 1983: 1-2). Dikatakan bahwa kegiatan mereka adalah berusaha mengkaji teks-teks lama yang berasal dari bahasa Yunani. Pengkajian mereka terhadap teks-teks tersebut bertujuan menemukan bentuknya yang asli untuk mengetahui maksud pengarangnya dengan jalan menyisihkan kesalahan-kesalahan yang terdapat di dalamnya. Usaha mencari perbedaan bacaan yang terdapat di dalam teks (varian) akan diketahui adanya bacaan yang rusak (Korup).
Jadi tugas filologi adalah untuk memurnikan teks dengan mengadakan kritik terhadap teks, dan tujuan kritik teks ialah menghasilkan suatu teks yang paling mendekati aslinya. Teks yang sudah dibersihkan dari kesalahan-kesalahan dan telah tersusun kembali seperti semula merupakan teks yang dapat dipertanggungjawabkan sebagai sumber untuk kepentingan berbagai penelitian dalam bidang-bidang ilmu lain (1983: 93).

2. Edisi Teks dan Kritik Teks

Edisi teks atau sering dikenal dengan istilah suntingan teks adalah (upaya) menyusun suatu teks secara utuh setelah dilakukan pemurnian teks ke dalam sesuatu bahasa. Pemurnian teks adalah upaya untuk menentukan salah satu teks yang akan dipakai sebagai dasar transliterasi naskah berdasarkan penelitian teks dengan suatu metode kritik teks. Metode kritik teks meliputi perbandingan naskah untuk mengelompokkan varian-varian yang ada dan merekonstruksi garis penurunan naskah (stema) (Christomy, 1988: 7; Mass: 1972). Jadi menyunting teks bukan sekedar memilih salah satu naskah untuk ditransliterasi, tetapi pilihan itu harus didasarkan pada penelitian yang seksama.
Langkah awal dari suatu penelitian teks adalah menginventarisasi naskah yang langkah kerja ini akan terrealisasi pada deskripsi naskah dan aparat kritik. Adapun Inventarisasi naskah dapat dilakukan setelah diketahui sejumlah naskah yang dimaksud dalam suatu katalog naskah. Upaya memperoleh naskah kecuali dapat dilakukan dengan perunutan ke dalam katalogus naskah dapat juga ke suatu badan atau perorangan yang diketahui memiliki naskah tersebut. Pada umumnya penulisan skripsi/tesis S-1 dan S-2 dapat dimaklumi jika pelacakan naskah itu hanya dilakukan di dalam negeri atau hanya daerah tertentu misalnya di Jawa, hal itu dapat dilakukan karena mengingat adanya keterbatasan-keterbatasan. Tetapi untuk penulisan suatu desertasi, pelacakan naskah itu harus dilakukan secara internasional, artinya peneliti harus dapat melacak semua naskah yang ada di dunia berdasar sumber-sumber yang layak, misal katalogus naskah, journal, dan penerbitan-penerbitan yang ada. Prof. Dr. Sulastin Sutrisno *) pernah mengatakan bahwa pada suatu ujian desertasi tentang Filologi, tiba-tiba saat dilakukan ujian itu baru diketahui ada satu naskah yang belum disebutkan dalam penelitian itu, padahal naskah itu berada di Perancis, maka ujian itu ditunda dan promovendus yang bersangkutan harus melacak naskah itu ke Perancis. Hal ini merupakan satu contoh bahwa menyunting naskah itu memerlukan suatu penelitian yang seksama dengan data yang lengkap, bukan asal menyunting sembarangan teks dengan asal melakukan suatu transliterasi terhadap teks. Suatu hal yang kadangkala menimbulkan salah sangka orang adalah adanya salah pengertian tentang istilah Suntingan Naskah atau Edisi Naskah, sebagian orang menganggap bahwa menyunting atau mengedit itu bukan sebagai suatu penelitian, anggapan ini tidak dapat dibenarkan. Karena penyuntingan naskah di dalam bidang filologi harus didasarkan suatu penelitian yang menggunakan metode kritik teks.
Pentransliterasian naskah yang tidak melalui suatu edisi kritis terdapat banyak kelemahan. Karena besar sekali kemungkinannya keutuhan atau kemurnian teks itu tidak dapat dibuktikan secara ilmiah, yang berarti kesahihan teks dapat diragukan. Oleh sebab itu setiap kajian teks harus didahului oleh suatu edisi kritis. Masalah ini kelihatannya hanya sederhana, tetapi sering dilupakan oleh ilmuwan lain yang mengambil objek kajian berupa teks, padahal teks yang belum digarap secara filologis masih terdapat kelemahan, misalnya salah tulis, kurang lengkap isinya, dsb.
Transliterasi naskah yang tanpa didahului penelitian yang seksama, meskipun naskah yang dipakai sebagai objek penelitian berupa naskah cetakan juga sering ada kelemahan. Kebiasaan ini sering dilakukan oleh mahasiswa S-1 dalam penulisan skripsinya. Di pihak lain ada contoh kasus yang perlu diperhatikan di sini ialah, bahwa Hikayat Indera Bangsawan, di Museum Pusat Jakarta terdapat 6 buah naskah, semua naskah sama isinya. Salah satunya pernah diterbitkan oleh Balai Pustaka. Ternyata beberapa waktu kemudian diketemukan koleksi v.d.W. 162 yang isinya lebih lengkap dari yang diterbitkan oleh Balai Pustaka (Fang, 1991: 175). Di Singapura ada pengecapan naskah ini dengan batu tahun 1310 dan 1323 H atau 1890 dan 1862 M. di Aceh juga terdapat sadurannya dalam bahasa Aceh. Jika peneliti terus saja percaya kepada naaskah cetakan yang diterbitkan oleh Balai Pustaka dan terbitan di Singapura, maka kesahihan sumber datanya kurang sempurna. Itulah sebabnya edisi kritis itu amat perlu dilakukan.





Pengembangan Penelitian Filologi

Dalam penyelenggaraan pertemuan-pertemuan ditingkat internasional, disiplin ilmu filologi sering dikaitkan bidang sastra, atau dengan kata lain pertemuan-pertemuan itu tidak begitu mempermasalahkan perbedaan antara kajian filologi dengan kajian sastra, dan kajian bidang filologi sering dimasukkan ke kajian bidang sastra (lih. “Symposium”: 1986). Karena kajian yang bersifat filologis dengan melalui suatu edisi kritis dapat dikembangkan ke bentuk kajian yang lain dengan menggunakan metode literer. Hal itu dapat dipahami setelah diketahui terlebih dahulu mengenai ruang lingkup pengembangan penelitian filologi. Berikut dikemukakan ruang lingkup penelitian filologi dan pengembangannya dalam bentuk skema.





















SKEMA EDISI TEKS DAN KAJIAN TEKS


1.
PENGANTAR EDISI TEKS
PENDAHULUAN

Seperangkat unsur Pendahuluan yang lazim bagi suatu penelitian: Latar Belakang Masalah, Rumusan Masalah, Landasan Teori, Tujuan Penelitian, dsb.


2.
INTI EDIDI TEKS
DESKRIPSI NASKAH
- Informasi: Inventarisasi Naskah,
- Keadaan Naskah: Tulisan, Bentuk Huruf, Bahasa, Isi, dsb.
- Sejarah Penurunan Naskah, dsb.
- Transliterasi Naskah
- Aparat Kritik

3.
PELENGKAP EDISI TEKS
Penjelasan: Kandungan Teks
- Daftar Kata Asing
- Indeks
- Terjemahan/Penafsiran

4.
KAJIAN TEKS
Metodologi:
- Intrinsik
- Ekstrinsik
- Gabungan antara Intrinsik-Ekstrinsik


5.
PENUTUP
Kesimpulan/Saran
- Kepustakaan
- Lampiran


Unsur-unsur penelitian filologi yang paling penting adalah nomer 1), 2), 3), 5). Studi yang demikian ini sudah dianggap memenuhi persyaratan sebagai suatu edisi kritis.
Unsur nomer 4) merupakan bagian yang memungkinkan dikembangkannya penelitian filologi dengan berbagai disiplin ilmu terutama bidang kebahasasan dan kesusastraan. Jadi jika sumber data itu sudah merupakan hasil edisi kritis, pendekatan literer itu dapat diterapkan. Di sini terbuka kesempatan bagi para filolog untuk menerapkan seperangkat pendekatan sastra yang makin hari makin pesat perkembangannya. Dan di sini pula filolog dapat menerapkan suatu kajian yang relevan dengan arus perkembangan ilmu pengetahuan.
Kajian terhadap teks terbuka kemungkinan untuk mempergunakan berbagai pendekatan literer, kebahasaaan, dan pendekatan multidisipliner. Pendekatan literer yang dapat dipakai (disesuaikan dengan keadaan, bentuk, dan isi teks) adalah pendekatan struktural, mimetik, pragmatik, ekspresif, reseptif, fungsional, intertekstual, semiotik, dekonstruktif, penafsiran, dsb. Dapat pula dilakukan dengan gabungan antara pendekatan literer dan kebahasaan, misal: fungsi poetik bahasa Roman Jakobson, lapis-lapis makna Roman Ingarden, dan berbagai pendekatan semiotik. Dan pendekatan yang merupakan gabungan antara pendekatan literer dengan pendekatan multidisipner, misal: sejarah sastra, sosiologi sastra, reseptif, feminisme atau bahkan post feminime, dsb. Dan juga khusus tentang pendekatan reseptif (misalnya analisis reseptif terhadap kitab Undang-undang dapat dikomparasikan dengan ilmu hukum). Akhir-akhir ini banyak penulis yang menyukai pendekatan struktural, fungsional, reseptif, dan intertekstual; tetapi jarang yang menggunakan pendekatan yang lain sebagaimana disebutkan di atas. Hal ini dapat memberi peluang bagi penulis-penulis lain untuk mengembangkan penelitiannya dengan variasi pendekatan yang praktis dan mutakhir. Dengan menggunakan pendekatan mutakhir dan relevan dengan masalah kekinian akan menempatkan filologi sesuai dengan arus perkembangan zaman dan perkembangan ilmu pengetahuan. Sehingga peranan filologi dapat dirasakan manfaatnya dalam kalangan yang lebih luas terutama di dunia ilmu pengetahuan.

Penutup

Langkah pertama studi filologi adalah berupa edisi teks dan langkah berikutnya berupa kajian teks. Kajian teks membuka peluang diterapkannya berbagai teori ilmu pengetahuan guna memperluas cakrawala penelitiannya, sehingga studi filologi akan dirasakan manfaatnya secara lebih luas pula. Tampaknya hal ini cukup menjadi perhatian kita untuk mengantisipasi datangnya globalisasi dunia dewasa ini.

FILOLOGI DAN CARA KERJA PENELITIAN FILOLOGI
Oleh : Edwar Djamaris


Filologi ialah suatu ilmu yang obyek penelitiannya naskah-naskah lama. Sebelum kita membicarakan pokok-pokok pengertian tentang filologi ini lebih lanjut, baiklah kita jelaskan terlebih dahulu, apa yang dimaksud dengan naskah ini. Yang dimaksudkan dengan naskah di sini, ialah semua peninggalan tertulis nenek moyang kita pada kertas, lontar, kulit kayu, dan rotan. Tulisan tangan pada kertas itu biasanya dipakai pada naskah-naskah yang berbahasa Melayu dan yang berbahasa Jawa; lontar bnyak dipakai pada naskah-naskah berbahasa Jawa dan Bali dan kulit kayu dan rotan biasa digunakan pada naskah-naskah berbahasa Batak. Dalam bahasa Inggris naskah-naskah ini disebut “manuscript” dan dalam bahasa Belanda disebut dengan istilah “handschrift”. Hal ini perlu dijeaskan untuk membedakan peninggalan tertulis pada batu. Batu yang mempunyai tulisan itu biasa disebut piagam, batu bersurat, atau inskripsi. Dan ilmu dalam bidang tulisan batu itu disebut epigrafi.
Mengingat bahan naskah seperti tersebut di atas, jelaslah, bahwa naskah it tidak dapat bertahan beratus-ratus tahun tanpa pemeliharaan yang cermat dan perawatan yang khusus, sebagaimana dapat kita jumpai di luar negeri. Pemeliharaan naskah agar tidak cepat rusak, antara lain : mengatur suhu udara tempat naskah itu disimpan, sehingga tidak cepat lapuk; melapisi kertas-kertas yang sudah lapuk dengan kertas yang khusus untuk itu, sehingga kuat kembali; dan menyemprot naskah-naskah itu dalam jangka waktu tertentu dengan bahan kimia yang dapat membunuh bubuk-bubuk yang memakan kertas itu. Demikian antara lain pemeliharaan khusus terhadap naskah-naskah itu, tetapi tinta yang memecah dan kertas yang cepat menguning atau dengan kata lain kualitas tinta dan kertas yang kurang baik sukar diatasi.
Dapatlah dibayangkan, bahwa apabila naskah-naskah tidak dirawat dengan cermat akan cepat sekali hancur dan tidak bernilai lagi sebagai warisan budaya nenek moyang. Naskah bukanlah perhiasan yang bisa dibanggakan dengan mempertontonkannya saja. Naskah itu baru berhar, apabila masih dapat dibaca dan dipahami.
Semua naskah itu dianggap sebagai hasil sastra lama dan isi naskah itu bermacam-macam. Ada yang sebetulnya tidak dapat digolongkan dalam karya sastra, seperti undang-undang, adat-istiadat, cara-cara membuat obat, dan cara membuat rumah. Sebagian besar dapat digolongkan dalam karya sastra, dalam pengertian khusus, seperti cerita-cerita dongeng, hikayat, cerita binatang, pantun, syair, gurindam, dsb. Ituah sebabnya pengertian filologi diidentikkan dengan sastra lama.
Sebagai contoh keragaman isi naskah itu dapat kita lihat padanaskah-naskah Melayu yang tersimpan di Museum Pusat Jakarta, berdasarkan Katalogus Koleksi Naskah Melayu. Dalam katalogus itu naskah dapat digolongkan dalam beberapa golongan yaitu :
I. Hikayat : 243 judul
II. Cerita kenabian : 138 judul
III. Cerita sejarah : 58 judul
IV. Hukum dan adat : 50 judul
V. Puisi : 99 judul
VI. Pustaka agama Islam : 273 judul
VII. Aneka ragam : 92 judul
Demikianlah sala satu contoh keragaman isi naskah itu.
Hasil sastra pada naskah ini dapat dikatakan sebagai periode atau tahap kedua dalam kehidupan sastra pada umumnya. Tahap pertama kehidupan sastra itu muncul secara lisan, sebelum orang mengenal tulisan. Sebagaimana diketahui sastra lisan tidak merupakan obyek penelitian filologi. Hasil sastra pada naskah ini dapat pula dianggap sebagai periode pertama kehidupan sastra setelah orang mengenal tulisan.
Sekarang kita kembali membicarakan apa yang dimaksud dengan filologi itu. Filologi berasal dari bahasa Latin yang terdiri dari dua kata philos dan logos. Philos artinya cinta dan logos artinya kata (logos berarti juga ilmu). Jadi filologi itu secara harfiah berarti cinta pada kata-kata. Itulah sebabnya filologi selalu asyik dengan kata-kata. Kata-kata dipertimbangkan, dibetulkan, diperbandingkan, dijelaskan asal-usulnya dan sebagainya, sehingga jelas bentuk dan artinya.
Pengertian filologi ini kemudian berkembang; dari pengertian cinta pada kata-kata menjadi cinta pada ilmu. Filologi tidak hanya sibuk dengan kritik teks, serta komentar penjelasannya, tetapi juga ilmu yang menyelidiki kebudayaan suatu bangsa berdasarkan naskah. Obyeknya tetap sama, yaitu naskah. Dari penelitian filologi, kita dapat mengetahui latar belakang kebudayaan yang menghasilkan karya sastra itu, seperti kepercayaan, adat-istiadat dan pandangan hidup suatu bangsa.
Memang pekerjaan utama dalam penelitian filologi itu, sebagaimana dikatakan oleh Dr. Haryati Soebadio, ialah mendapatkan kembali naskah yang bersih dari kesalahan, yang berarti memberikan pengertian yang sebaik-baiknya dan yang bisa dipertanggungjawabkan, sehingga kita dapat mengetahui naskah yang paling dekat pada aslinya, karena naskah itu sebelumnya mengalami penyalinan untuk kesekian kalinya; serta cocok pula dengan kebudayaan yang melahirkannya, sehingga perlu dibersihkan dari tambahan yang diterakan dalam zaman kemudian yang dilakukan waktu penyalinannya. Hal ini penting, supaya isi naskah tidak diinterpretasikan secara salah.
Jelaslah, suatu naskah harus terlebih dahulu diteliti secara cermat, diperbandingkan, setelah itu barulah dapat dipergunakan untuk penelitian lain, seperti sejarah, undang-undang, agama dan sosiologi. Hal ini perlu dilakukan untuk mengetahui, apakah isi naskah itu tidak salah atau disadur orang lain; apakah isinya tidak berbeda antara satu naskah dengan naskah lain. Kalau terdapat perbedaan, apakah perbedaan itu disebabkan salah tulis, salah baca, kelupaan, terlampaui menulisnya, sehingga akan menimbulkan salah tafsir. Suatu naskah baru boleh dibahas isinya, kalau naskah yang bersangkutan sudah diteliti sedalam-dalamnya secara filologi, seperti tersebut di atas. Sebelum studi filologi dilakukan, hasilnya belum bisa dipastikan. Boleh dikatakan hasilnya baru bersifat sementara, sebab tidak bisa ditutup kemungkinan, bahwa teks yang digunakan disalahartikan oleh ahli sejarah, ahli sosiologi, ahli hukum, dsb.
Suatu cerita tertulis dalam satu atau lebih naskah dan pada umumnya lebih dari satu naskah; ada yang lebih dari 40 buah naskah seperti Tambo Minangkabau. Suatu naskah diperbanyak dengan jalan menyalin yang dapat dikerjakan oleh siapa saja, karena cerita dianggap milik bersama. Tetapi harus pula diingat, bahwa orang yang pandai menulis pada waktu itu juga sangat sedikit, sehingga tidak heran kalau orang yang mempunyai naskah itu merasa bangga sekali dan menganggapnya sebagai benda keramat. Kalau ada orang yang hendak membacakan isi naskah itu diharuskan pula mengadakan upacara tertentu pula.
Semakin banyak naskah untuk suatu cerita, sebetulnya semakin baik, sehingga kita mendapatkan gambaran yang jelas terhadap cerita itu; akan tetapi penelitian itu semakin rumit, karena akan memakan waktu dan meminta ketelitian untuk membaca semua naskah itu dan memperbandingkannya.
Sekarang timbul pertanyaan, mengapa naskah itu disalin. Jawabnya ada beberapa kemungkinan. Naskah itu disalin, karena keinginan memiliki cerita itu, atau mungkin naskah asli sudah rusak, sehingga terpaksa dibuatkan salinannya yang baru. Berdasarkan hal itu timbul beberapa buah naskah yang sejenis. Mungkin juga suatu cerita lisan yang telah tersebar di kalangan masyarakat, kemudian timbul keinginan hendak menyalinnya. Naskah-naskah jenis inilah umumnya yang banyak kita jumpai perbedaan-perbedaannya.
Berdasarkan pengamatan terhadap naskah-naskah yang ada, dapatlah diperkirakan cara menyalin naskah tersebut sebagai berikut. Penyalin menyalin suatu naskah secara ototis, tidak cermat dan tidak memperhatikan isi kalimat naskah yang disalinnya itu, sehingga sering kali terdapat salah tulis. Ada juga penyalin memperhatikan isi kalimat, sehingga dengan sengaja mengubah kata, menambah atau mengurangi kata-kata atau susunan kalimat yang dianggap salah itu, sehingga terdapat beberpa naskah yang gaya bahasanya berbeda. Dan kemungkinan lain seperti telah disebutkan di atas, cerita disalin dari cerita lisan. Sudah barang tentu dalam menuliskan ada bagian yang lupa atau susunan cerita yang berbeda.
Hal-hal itulah yang perlu dijelaskan oleh filolog. Filolog yang cermat harus dapat menjelaskan, apa sebabnya penyalinan naskah menuliskan kata-kata salah atau kurang jelas atau sembrono. Apakah hal itu disebabkan penulisannya tidak teliti, atau penulisnya tidak tahu kata-kata yang dituliskannya, karena kurangnya pengetahuannya terhadap kata-kata dan isi cerita naskah yang disalinnya itu, sehingga tidak mengerti maksud penulis naskah yang naskahnya digunakan sebagai sumber itu.




Cara Kerja Penelitian Filologi
Sekarang sampailah kita membicarakan cara kerja penelitian filologi itu. Ada beberapa masalah pokok yang perlu dilakukan dalam penelitian filologi itu, diantaranya, yaitu :
1. Inventarisasi naskah;
2. Deskripsi naskah;
3. Perbandingan naskah;
4. Dasar-dasar penentuan naskah yang akan ditransliterasi;
5. Singkatan naskah; dan
6. Transliterasi naskah.
Baiklah masalah-masalah tersebut di atas kita jelaskan satu-persatu, dan apa perlunya pokok-pokok penelitian itu dilakukan.

1. Inventarisasi Naskah
Apabila kita ingin meneliti suatu cerita bedasarkan naskah menurut cara kerja filologi, pertama-tama hendaklah didaftarkan semua naskah yang terdapat di berbagai perpustakaan universitas atau museum yang biasa menyimpan naskah. Daftar naskah dapat dilihat berdasarkan katalogus naskah yang tersedia. Sebagai contoh untuk naskah-naskah yang berbahasa Melayu sudah ada sebuah daftar naskah yang disusun oleh Joseph H. Howard dalam sebuah buku yang berjudul Malay Manuscripts. Dalam buku ini telah didaftar naskah-naskah Melayu yang terdapat di berbagai universitas dan museum di alam dan di luar negeri berdasarkan katalogus yang ada, di samping daftar salinan naskah-naskah Melayu yang terdapat di perpustakaan Universiti Malaya.
Dalam buku Malay Manuscripts itu didaftar naskah-naskah Melayu yang terdapat di Muenchen, Brussel London, Leiden, Berlin, Hamburg dan Jakarta. Bagi yang ingin memperdalam penelitian mengenai naskah-naskah Melayu ini, nanti pada akhir pembicaraan ini, akan dicantumkan daftar katalogus naskah Melayu.
Naskah-naskah yang diperlukan dapat diperoleh dengan memesan didaftar untuk mengetahui jumlah naskah dan di mana naskah itu disimpan, serta penjelasan mengenai nomor naskah, ukuran naskah, tulisan naskah, tempat dan tanggal penyalinan naskah. Keterangan-keterangan ini dapat dilihat dalam katalogus.
Sebagai contoh, saya kutip daftar naskah Tambo Minangkabau.
A. Jakarta
I. Van Ronkel (1909)
1. Bat. Gen 40 : 19 x 30 cm, 52 hal., 34 br., Arab-Melayu, jelas. Sungai Batang, Ahad, Rajab 1263.
2. Bat. Gen 280 : 17 x 20 cm, 92 hal., 18 br., Arab-Melayu, jelas. Air Haji, 1812.
II. KKNM (1972)
1. MI. 428 : 17 x 21,5 cm, 55 hal., 41 br., Arab-Melayu, jelas. Kolofon tidak ada.
2. MI. 490 : 21 x 33 cm, 156 hal., 38 br., Latin, kurang jelas. Kolofon tidak ada.
B. Leiden
I. Juynboll (1899)
1. Cod Or. 1745/CCLVI : 13 x 20 cm, 70 hal., 19 br., Arab-Melayu, jelas, 13 Syafar 1240, Kitab Baginda Tanalam Sikaturi.

2. Deskripsi Naskah
Langkah kedua, setelah selesai menyusun daftar naskah yang hendak kita teliti, dan naskah pun telah tersedia untuk dibaca, barulah kita membuat uraian atau deskripsi tiap-tiap naskah secara terperinci. Dalam uraian itu, di samping apa yang telah disebutkan dalam daftar naskah, juga dijelaskan keadaan naskah, kertas, watermark kalau ada, catatan lain mengenai isi naskah, serta pokok-pokok isi naskah itu. Hal ini penting sekali untuk mengetahui keadaan naskah, dan sejauh mana isi naskah itu. Penelitian ini sangat membantu kita untuk memilih naskah mana yang paling baik digunakan untuk perbandingan naskah itu.
Contoh yang amat sederhana dalam hal ini saya kutip dari deskripsi naskah Hikayat Nur Muhammad, sebagai berikut :
Nomor naskah : Bat. Gen. 96/MI. 96
Ukuran naskah : 13 x 20 cm, 18 hal., 15 br.
Tulisan naskah : Arab-Melayu, kurang jelas.
Keadaan naskah : Kertas agak lapuk, beberapa halaman dilapisi dengan kertas minyak, karena sobek.
Kolofon : tidak ada
Catatan lain : Naskah ini tercatat pada katalogus Van Ronkel (1909), hal. 222, dan pada KKNM (1972), hal. 172. Cerita dimulai pada halaman 2; isinya kurang lengkap. Naskah ini terdiri dari dua cerita, yaitu :
1. Hikayat Nur Muhammad
2. Nasehat untuk perempuan (judul ini tidak tertera dalam naskah), hal. 9-18.
Pokok-pokok isi cerita Hikayat Nur Muhammad ini sebagai berikut :
1-3 : Dimulai dengan basmallah dan pujian terhadap kebesaran Allah dalam bahasa Arab, tanpa terjemahannya. Kemudian dijelaskan, bahwa Nur Muhammad itu telah diciptakan Allah sebelum adanya segala sesuatu di dunia ini. Itulah permulaan kejadian.
3-6 : Tuhan menciptakan tujuh laut, yaitu laut ilmu, laut latif, laut sabar, laut akal, laut pikir, laut rahmat dan laut cahaya. Nur Muhammad diperintahkan Allah berenang ke tujuh laut itu. Nur Muhammad pun berenang ke sana.
6-8 : Tuhan menciptakan segala sesuatu dari empat unsur, yaitu angin, air, api, dan tanah. Nur Muhammad diperintahkan Tuhan pergi kepada tiap unsur itu. Semuanya menyombongkan dirinya lebih tinggi dari yang lain, kecuali tanah, ketika Nur Muhammad itu datang.
Setelah semuanya diberi pelajaran oleh Nur Muhammad, barulah masing-masing sadar akan kekurangannya dan bertobat kepada Tuhan.
Dari deskripsi naskah tersebut di atas itu jelaslah, bahwa naskah tersebut isinya sangat sederhana, tidak lengkap, tulisannya juga tidak jelas dan naskah sudah agak rusak. Keterangan-keterangan seperti tersebut di atas itulah yang dapat nanti digunakan sebagai bahan pertimbangan memilih naskah yang baik untuk diteliti lebih lanjut.
Sebagaimana telah disebutkan di atas, deskripsi tersebut masih sangat sederhana. Apabila kita ingin keterangan yang lebih terperinci, hendaklah pula dijelaskan berapa halaman naskah itu yang terpakai dan berapa halaman yang kosong. Bagaimanakualitas kertasnya, bergaris atau polos, ukurannya kuarto atau folio, warnanya putih atau sudah menguning? Kalau ada juga sebutkan ciri-ciri watermark kertas itu. Apa warna tinta yang digunakan, hitam, merah, atau biru? Keterangan mengenai tulisan naskah juga dapat diperjelas, misalnya besar, kecil, rapi, sembono, bagus, atau jelek. Susunan baris naskah teratur atau tidak, disertai garis pinggir, dihiasi atau tidak? Apakah juga ada catatan pada pinggir naskah atau tidak? Dan keterangan-keterangan atau ciri-ciri khusus lainnya kalau ada perlu disebutkan

3. Perbandingan Naskah
Satu tahaplagi penelitian filologi yang memerlukan ketekunan dan memakan banyak waktu, ialah perbandingan naskah. Perbandingan naskah perlu dilakukan, apabila sebuah cerita ditulis dalam dua naskah atau lebih untuk membetulkan kata-kata yang salah atau tidak terbaca; untuk menentukan sisilah naskah; untuk mendapatkan naskah yang terbaik; dan untuk tujuan-tujuan lain. Perbedaan-perbedaan yang terdapat dalam naskah-naskah itu timbul, karena naskah itu diperbanyak dengan menyalin. Dalam menyalin kembali itu terdapat banyak kesalahan dan penambahan baru, karena cara yang dilakukan dalam menyalin naskah itu bermacam-macam sesuai dengan kepandaian dan keinginan si penyalin.
Dari pengamatan sementara, dapat disimpulkan di sini cara yang dilakukan dalam menyalin naskah itu sebagai berikut :
a. Menyalin dengan membetulkan;
b. Menyalin dengan menggunakan bahasa sendiri;
c. Menyalin dengan menambah unsur atau bagian cerita baru, karena adanya pengaruh asing; dan
d. Menyalin ceritera dari ceritera lisan atau sumber yang berbeda.
Hal-hal inilah yang menyebabkan perlunya naskah itu diperbandingkan. Sudah menjadi ciri sastra lama, bahwa pengarang atau penyalin cerita bebas menambah, mengubah atau memperbaiki ceritera yang diperolehnya. Meskipun demkian, tentu ada batas-batasnya juga, sepanjang isi atau pokok ceritanya tidak berubah, karena mengubah suatu tradisi tabu bagi masyarakat lama. Masyarakat lama menganggap naskah itu sebagai warisan atau pusaka yang tinggi nilainya. Hal inilah yang memberi jaminan pada kita, bahwa isinya dapat dipercayai, betul-betul hidup dalam masyarakat sesuai dengan kepercayaannya dan tidak dikarang sesuka penulisnya.


Perbandingan naskah itu dapat meliputi :
a. Perbandingan kata demi kata, untuk membetulkan kata-kata yang tidak terbaca atau salah;
b. Perbandingan susunan kalimat atau gaya bahasa, untuk mengelompokkan cerita dalam beberapa versi dan untuk mendapatkan cerita yang bahasanya lancar dan jelas; dan
c. Perbandingan isi cerita, untuk mendapatkan naskah yang isinya lengkap dan tidak menyimpang dan untuk mengetahui adanya unsur baru dalam naskah itu.
Hal ini perlu dilakukan untuk mendapatkan cerita yang bebas dari kesalahan; isi cerita tidak diinterpretasikan secara salah; penggolongan cerita sesuai dengan penyajiannya; dan untuk menentukan sisilah naskah itu.
Sebagai contoh perbandingan kata demi kata dan perbandingan susunan kalimat, dapat kami sajikan di sini suatu kutipan berdasarkan dua naskah Tambo Minangkabau. Perhatikanlah kutipan di bawah ini dengan seksama :

MI. 439
Adapun anak Adam alaihi s-salam tiga puluh sembilan orang, maka bernikah antara satu anak daripada satu anak.

Maka tiadalah beroleh istri anak yang bungsu, maka dilarikan oleh segala malaikat kepada hawang-gumawang, maka heranlah Adam dan Siti Hawa dan segala anak-anak.


Maka bertiuplah angin dari dalam sorga, maka dipalu gendang dan srunai serta nobat dan kecapi, maka terkembanglah payung ubur, maka menarilah segala anak-anakan bidadari di dalam sorga, karena suka melihat anak Adam yang bungsu di awang gumawang itu.
MI. 489
Adapun anak Nabi Allah Adam tiga puluh sembilan orang, maka bernikah pada satu perhentian, artinya suatu anak dari suatu anak.
Maka tiadalah beroleh istri anak Nabi Allah Adam nan bungsu. Dengan ditakdirkan Allah Taala, maka silarikannya oleh segala malaikat kepada awang-awang-gumawang, maka heranlah Nabi Adam dengan Siti Hawa dan segala anaknya.
Maka bertiuplah angin dalam Sarugo, maka baliuk malembai kayu tubi, maka dipalu oranglah gendang dalam sarugo nan bernama gendang nobat. Maka bertipun serurai sirandang kacang dengan ribut dan kaca-kaca. Maka berkembanglah payung ubur-ubur, maka menarilah segala anak-anakan bidadari di dalam sarugo, karena suka hatinya melihat anak Nabi Adam alaihi s-salam nan di awang-gumawang itu.

(Kata-kata yang berbeda pada kedua naskah itu saya beri garis bawah, supaya lebih jelas kelihatannya).
Dari perbandingan kedua naskah itu, dapatlah kita lihat banyaknya perbedaan kata-kata pada kedua naskah itu. Dan dari perbandingan itu dapat pulalah kita memilih kata-kata mana yang lebih tepat dan betul pada kedua naskah itu. Misalnya, pada naskah MI. 439 terdapat kata ‘Adam alaihi s-salam’, sedang pada naskah MI.489 tertulis ‘ Nabi Allah Adam’. Sebaiknya ditulis ‘ Nabi Adam Alaihi s-salam’, masing-masing saling melengkapi. Demikian pula kata-kata ‘ribut dan kaca-kaca’ pada naskah MI. 489, sedang pada naskah MI. 439 tertulis ‘nobat dan kecapi’. Dalam hal ini yang betul adalah ‘nobat dan kecapi’ (sejenis alat musik). Naskah MI.439 dapat membetulkan kesalahan yang erdapat pada naskah MI. 489 itu.
Perbandingan isi cerita hanya dapat dilakukan berdasarkan garis besar atas pokok-pokok isi cerita yang dapat dilihat pada deskripsi naskah.

4. Dasar-dasar Penentuan Naskah yang Akan Ditransliterasi
Teori yang digunakan untuk memilih naskah yang akan ditransliterasikan tentulah dihubungkan dengan tujuan penlitian. Salah satu tujuan penelitian filologi, ialah untuk mendapatkan suatu naskah yang paling lengkap dan paling baik atau yang paling representatif dari naskah-naskah yang ada. Dengan demikian perlu perbandingan naskah. Semua naskah yang ada diteliti dan dibandingkan isinya, tulisannya, keadaannya, bahasanya, dan umur naskah itu.
Berdasarkan hal itu dapatlah kita gunakan kerangka teori untuk memilih naskah yang paling baik dan paling lengkap itu sebagai berikut :
1. Isinya lengkap dan tidak menyimpang dari kebanyakan naskah lain;
2. Tulisannya jelas dan mudah dibaca dan diutamakan naskah yang ditulis dengan huruf Arab-Melayu;
3. Keadaan naskah baik dan utuh;
4. Bahasanya lancar dan mudah dipahami; dan
5. Umur naskah lebih tua.
Hal-hal tersebut di atas tentu baru bisa diketahu setelah adanya daftar naskah, deskripsi naskah yang cermat, dan perbandingan naskah.
Naskah yang memenuhi syarat-syarat tersebut di atas itulah yang kita pilih untuk ditransliterasikan sebagai dasar dan naskah lainnya kita gunakan yang terdapat pada naskah yang kita pakai sebagai dasar itu. Dengan demikian terpenuhilah tujuan penelitian untuk mendapatkan suatu naskah yang lengkap isinya dan baik bahasanya.

5. Singkatan Naskah
Membuat singkatan naskah secara terperinci dapat dikatakan sebagai langkah kelima penelitian filologi. Salah satu tujuannya, ialah untuk memudahkan pengenalan isi naskah. Naskah-naskah yang akan dibuat singkatannya itu hndaklah dipilih naskah yang terbaik dari naskah yang ada, sebagaimana telah kita bicarakan pada ad. 4 tersebut di atas.
Dalam menyusun singkatan naskah itu hendaklah dicantumkan halaman-halaman naskah secara cermat, sehingga dengan mudah dapat diketahui dari halaman berapa sampai halaman berapa suatu episode atau bagian cerita itu dimulai dan selesai diikhtisarkan.
Singkatan naskah secara terperinci dapat pula dianggap sebagai usaha pertama memperkenalkan hasil-hasil sastra lama yang masih berupa tulisan tangan dan kebanyakan ditulis dengan huruf Arab-Melayu itu, agar dengan mudah dapat dibaca dan diketahui garis besar jalan ceritanya. Sebagai contoh dalam hal ini ialah sebuah kumpulan singkatan naskah yang berjudul : “Singkatan Naskah Sastra Indonesia Lama Pengaruh Islam”.
Bahasa dan Kesusastraan, Seri Khusus no. 18, th. 1973, Lembaga Bahasa Nasional, Jakarta.

6. Transliterasi/Transkripsi Naskah
Yang dimaksud dengan transliterasi, ialah penggantian atau pengalihan huruf demi huruf dari abjad yang satu ke abjad yang lain. Misalnya dari huruf Arab-Melayu ke huru Latin. Dapat juga dari huruf Jawa atau Sansekerta ke huruf Latin atau sebaliknya. Sedang transkripsi ialah gubahan teks dari satu ejaan ke ejaan lain. Misalnya, naskah-naskah yang ditulis dengan huruf Latin yang sudah barang tentu ditulis dengan ejaan lama diubah dalam ejaan yang berlaku sekarang. Akan tetapi tugas yang dilakukan dalam transliterasi atau transkripsi itu tidak hanya sampai di situ saja. Naskah-naskah yang ditulis dengan huruf Arab-Melayu itu tidak disertai tanda-tanda baca, seperti titik, koma, tanda kutip, huruf besar dsb. Sehingga sukar menyusun kalimat; juga tak ada pembagian dalam alinea dan bab, sehingga sukar menentukan kesatuan-kesatuan bagian cerita dan menyukarkan membaca. Sebagian besar naskah-naskah yang berbahasa Melayu ditulis dengan huruf Arab-Melayu ini.
Semuanya itu perlu dijelaskan oleh filolog, agar tidak terdapat lagi kekeliruan dan salah tafsir. Filolog hendaklah sedapat-dapatnya menyajikan bahan transliterasi atau transkripsi itu selengkap-lengkapnya dan sebaik-baiknya, sehingga mudah dibaca dan dipahami, dengan jalan menyusun kalimat yang jelas disertai tanda-tanda baca yang teliti, pembagian alinea dan bab untuk memudahkan konsentrasi pikiran. Di samping itu juga disajikan perbedaan-perbedaan kata pada naskah-naskah lain, perbaikan-perbaikan serta komentar dan penjelasannya; sehingga dapat ditetapkan bagaimana bunyi teks itu seharusnya.
Transliterasi kata-kata atau kalimat-kalimat dalam bahasa Arab memerlukan sistem yang khusus, karena fonem-fonem bahasa Indonesia. Dalam hal ini perlu ditentukan terlebih dahulu sistem ejaan khusus yang dipakai untuk transliterasi bahasa Arab itu.

7. Penutup
Dengan selesainya transliterasi itu dikerjakan, selesai pulalah tugas utama peneliti filologi. Dari transliterasi naskah ini, barulah dapat dilakukan penelitian lebih lanjut yang berupa analisis isi naskah itu. Analisis atau pembahasannya umpamanya dapat berupa analisis bahasa, struktur cerita, funsi cerita, pengaruh asing, latar belakang kebudayaan, dan unsur-unsur kepercayaan yang berperan dalam cerita itu.
Dapat pula hasil transliterasi atau transkripsi itu digunakan sebagai obyek penelitian ilmu-ilmu lain, seperti ilmu sejarah, hukum, agama, sosiologi, dan antropologi, sesuai dengan jenis naskah yang ada.
Beberapa istilah asing yang perlu diketahui dalam penelitian filologi ialah :
Ablebsie salah lihat, silap visual
Tidak tepat atau salah melihat huruf-huruf atau kata-kata yang hampir sama bentuknya.
Archetipus naskah yang sama dengan naskah asli
Eksemplar yang pertama-tama bercabang.
Autograph penulis naskah
Autography Naskah yang ditulis oleh pengarang sendiri. Naskah inilah yang disebut naskah asli dan inilah sebaiknya dipakai sebagai dasar penelitian. Tugas filolog pertama-tama mencari naskah ini.
Codex Unicus naskah tunggal dari suatu tradisi
Hanya terdapat satu-satunya naskah mengenai cerita itu.
Colophon Catatan yang terdapat pada akhir teks, biasanya berisi keterangan mengenai tempat, tanggal, dan penyalin naskah.
Conjectura dugaan, ajukan
Constitutio textus Usaha perbaikan naskah didasarkan atas tekanan yang berlandaskan hasil penelitian ilmiah. Menetapkan teks itu bagaimana seharusnya.
Corruptela cacat
Bagian naskah yang tidak bisa dipakai lagi, tidak bisa dibaca dan tidak tahu lagi artinya.
Crux buntuan
Bagian cerita yang salah atau tidak bisa dipahami dan tidak pula dapat diketahui bagaimana seharusnya.
Dittografie rangkap tulis
Perangkapan huruf, kata atau angka. Beberapa kata ditulis dua kali.
Emendation pembetulan
Perbaikan berdasarkan pemikiran kita sendiri, tidak berdasarkan naskah lain. Hal ini terjadi, kalau hanya terdapat satu-satunya naskah.
Haplographie langkau tulis
Membuang sebuah kata atau lebih, karena kata yang sama atau rangkaian huruf terdapat dua kali berturut-turut.
Haplologie susut bunyi
Dua suku kata, disebut hanya satu suku kata.
Interpolatio Penambahan kata atau bagian kalimat, karena kekeliruan atau disengaja.
Lacunae Kata yang terlampaui atau bagian kalimat yang kosong.
Recensio pertimbangan, pensahihan
Mencari sebanyak-banyaknya naskah yang berisi cerita yang sama dan diperbandingkan; setelah itu barulah dilakukan pertinbangan naskah-naskah yang ada itu.
Variant Bacaan yang berbeda dari bacaan yang dipandang mula.
Perbedaan yang terdapat pada dua naskah atau lebih dan tidak bisa diketahui bagaimana seharusnya.






DAFTAR PUSTAKA

Baried, Siti Baroroh, dkk., 1983. Pengantar Teori Filologi. Yogyakarta: Fakultas Sastra UNS.
Christomu, Tomy. 1988. “Beberapa Catatan tentang Studi Filologi di FSUI”. Seminar Pernaskahan 30-31 Agustus. Jakarta: Fak. Sastra UI.

Fang, Liaw Yock. 1991. Sejarah Kesusastraan Melayu Klasik. Jakarta: Penerbit Erlangga.
Maas, Paul. 1972. Textual Criticism. Translated from the German by Barbara Flower (many reprints). Oxford University Press.

Symposium on the Study of Indonesian Literatures. 1986. “Variation and Transformation Perspective in the Study of Indonesian Literatures”. 10 – 12 September. Leiden.